Քաղված է Principles of Political Economy and Taxation (1817) գրքի յոթերորդ գլխից։ Ռիկարդոն, լինելով տնտեսագիտության «դասական դպրոցի» ներկայացուցիչ, արժանի է առանձնակի ուշադրության, քանի որ առաջիններից էր, որ ցույց տվեց առեւտրի եւ մասնագիտացման առավելությունները, անգամ եթե գործարքի մի կողմը կարող է նույնն արտադրել դիմացինից լավ եւ էժան։
Կատարելապես ազատ առեւտրի համակարգում յուրաքանչյուր երկիր իր կապիտալն ու աշխատուժը բնականաբար ուղղորդում է առավել շահավետ օգտագործման ճանապարհով։ Անհատական շահի այսպիսի հետապնդումը զարմանալիորեն կապված է համընդհանուր բարօրության հետ։ Արդյունաբերության խթանմամբ, նորարար մտքի խրախուսմամբ եւ բնության շնորհած ուրույն ուժերի ամենաարդյունավետ օգտագործմամբ՝ այն հաջողացնում է աշխատուժը բաշխել առավելագույնս արդյունավետ եւ տնտեսող ձեւով։ Միաժամանակ, ավելացնելով արտադրության ընդհանուր ծավալը, այն տարաբաշխում է շահույթը հասարակության մեջ՝ փոխադարձ շահի եւ փոխգործակցության կապերով իրար միավորելով քաղաքակիրթ ազգերի եւ պետությունների համաշխարհային հանրույթը։ Այս սկզբունքն է որոշում, որ գինին պիտի արտադրվի Ֆրանսիայում ու Պորտուգալիայում, ցորենն աճեցվի Ամերիկայում ու Լեհաստանում, իսկ սարքավորումներն ու այլ ապրանքներն արտադրվեն Անգլիայում։
Նույն երկրի սահմաններում շահույթն ընդհանուր առմամբ միշտ նույն մակարդակն ունի կամ տարբերվում է միայն կապիտալի ներդրման առավել կամ պակաս ապահովությամբ ու համաձայնեցվածությամբ։ Սակայն տարբեր երկրների միջեւ սա այդպես չէ։ Եթե Յորքշիրում ներդրված կապիտալի շահույթը գերազանցի Լոնդոնում աշխատող կապիտալի վերադարձրածը, կապիտալն արագ կփոխադրվի Լոնդոնից Յորքշիր՝ համահարթեցնելով շահույթը, սակայն եթե Անգլիայում գյուղատնտեսական բերքի արտադրությունը նվազի, իսկ կապիտալն ու բնակչությունն աճեն՝ բերելով աշխատավարձերի աճի եւ շահութաբերության նվազման, շահույթը չի հետեւի կապիտալին, եւ բնակչությունը ստիպված կլինի Անգլիայից փոխադրվել Հոլանդիա, Իսպանիա կամ Ռուսաստան, որտեղ շահույթը խոստանում է ավելին լինել։
Եթե Պորտուգալիան առեւտրով կապված չլիներ այլ երկրների հետ, ստիպված կլիներ գինեգործության գերակա ուղղության մեջ (որի եկամտով այլ երկրներից ներմուծում է օգտագործման համար անհրաժեշտ հագուստ եւ սարքավորումներ) զբաղված իր գրեթե ամբողջ կապիտալի եւ արդյունաբերության մի որոշ հատվածը շեղել այն ապրանքների արտադրությանը, որոնք ներմուծում է՝ թեեւ, հնարավոր է, ավելի վատ որակի եւ ավելի քիչ քանակությամբ։
Գինու այն ծավալը, որը նա փոխանակելու է Անգլիայից ներկրվող հագուստի հետ, չի որոշվում դրանցից յուրաքանչյուրի վրա ծախսված աշխատուժի համապատասխան ծավալով, ինչպես տեղի կունենար, եթե երկու ապրանքներն էլ արտադրվեին Անգլիայում կամ Պորտուգալիայում։
Հանգամանքները կարող են այնպես դասավորվել, որ Անգլիայում հագուստի արտադրությունը պահանջի տարեկան 100 մարդու ջանք, իսկ գինի արտադրել փորձելու դեպքում՝ 120։ Անգլիան, ուստի, շահեկան է համարելու գինին ներմուծել՝ գնելով դա հագուստի արտահանումից ստացված շահույթով։
Պորտուգալիայում գինու արտադրությունը կարող է տարեկան պահանջել ընդամենը 80 հոգու ջանք, իսկ հագուստի արտադրությունը՝ տարեկան 90։ Հետեւաբար, երկրի համար շահեկան կլինի գինին արտահանել, իսկ հագուստը՝ ներմուծել։ Այս փոխանակումը կարող է տեղի ունենալ՝ չնայած անգամ նրա, որ ներմուծվող ապրանքը նույն երկրում գուցե կարելի է արտադրել պակաս աշխատուժով, քան Անգլիայում։ Ու թեեւ Պորտուգալիան կարող էր հագուստ արտադրել 90 հոգու տարեկան ջանքով, այն ներմուծելու է դա մի երկրից, որտեղ դրա արտադրության համար ծախսվել է 100 հոգու աշխատուժ, քանի որ ավելի շահավետ է սեփական կապիտալը գործի դնել գինեգործության ոլորտում, ինչի դիմաց նա ավելի շատ հագուստ կարող է ներկրել Անգլիայից, քան թե սեփական ուժերով արտադրել դա՝ երկրի կապիտալի մի մասը խաղողի մշակությունից շեղելով տրիկոտաժի արտադրությանը։
Այսպիսով, Անգլիան 100 հոգու արտադրանքի դիմաց ստանալու է 80 հոգու արտադրանք։ Այսպիսի փոխանակում հնարավոր չէ նույն երկրում գործող անհատների միջեւ։ 100 անգլիացու աշխատանքի արգասիքը չի կարող փոխանակվել 80 հոգու արտադրանքի հետ, բայց 100 անգլիացու ջանքերի արդյունքը կարող է փոխանակվել 80 պորտուգալացու, 60 ռուսի կամ 120 հնդիկի ստեղծածի հետ։ Մեկ երկրի եւ մի քանի երկրների տարբերությունն այս առումով միանգամայն սպասելի է, երբ հաշվի ենք առնում, թե ինչքան մեծ դժվարությամբ է կապիտալը տեղաշարժվում է մի երկրից մյուսը՝ փնտրելով ավելի շահավետ ներդրում, եւ թե ինչ հեշտությամբ է այն մշտապես տեղաշարժվում նույն երկրի սահմաններում՝ մի նահանգից մյուսը։[1]
Անկասկած, ե՛ւ անգլիացի կապիտալիստների, ե՛ւ երկու երկրների սպառողների համար միանգամայն շահեկան կլիներ, եթե միեւնույն հանգամանքների դեպքում ե՛ւ հագուստը, ե՛ւ գինին արտադրվեին Պորտուգալիայում, եւ, հետեւաբար, Անգլիայում հագուստի արտադրության ոլորտում ներդրված կապիտալն ու աշխատուժը տեղափոխվեին Պորտուգալիա՝ այնտեղ եւս գործի դրվելով նույն նպատակի համար։ Այդ դեպքում նշված ապրանքների հարաբերական արժեքը կկարգավորվեր միեւնույն սկզբունքով, ինչ եթե մեկն արտադրվեր Յորքշիրում, իսկ մյուսը՝ Լոնդոնում։ Իսկ մյուս բոլոր դեպքերում, եթե կապիտալն ազատորեն հոսեր այն երկրներ, որտեղ կարող էր գործի դրվել առավելագույնս շահեկանորեն, այլեւս տարբերություն չէր լինի ո՛չ շահույթի չափաքանակի, ո՛չ էլ ապրանքների իրական արժեքի կամ ինքնարժեքի միջեւ, բացի այն հավելյալ աշխատուժի ներգրավումից, որպիսին անհրաժեշտ կլիներ արտադրանքը սպառման տարբեր շուկաներ հասցնելու համար։
Այդուհանդերձ, փորձը ցույց է գալիս, որ եթե կապիտալն ուղղակիորեն չի վերահսկվում իր տիրոջ կողմից, ապա դրա շուրջ իրական կամ մտացածին անապահովության զգացումը, զուգակցվելով բնական այն դժկամության հետ, որով մարդը չի ցանկանում լքել ծննդավայրն ու շրջապատը եւ վաղուց ձեւավորված սովորություններով հանձնվել օտար կառավարության ու նոր օրենքների իշխանությանը՝ զսպում են կապիտալի արտահոսքը…
Թարգմանիչ` Վազգեն Ղազարյան
[1] Պարզ է, ուրեմն, որ գործիքներում եւ հմտություններում զգալի առավելություն ունեցող եւ, հետեւաբար, հարեւաններից պակաս աշխատուժով նույն ապրանքներն արտադրելու ունակ երկիրը կարող է իր արտադրանքի դիմաց ներմուծել սպառման համար անհրաժեշտ ցորենի ծավալները, անգամ եթե իր երկրի հողն ավելի բարեբեր է, իսկ ցորենն այդտեղ կարող է աճեցվել պակաս ջանքերի գնով, քան արտահանող երկրում։ Երկու հոգի կոշիկ եւ գլխարկ են կարում, սակայն նրանցից մեկը երկու գործն էլ մյուսից լավ է անում։ Բայց գլխարկ կարելով նա կարող է մրցակցին գերազանցել ընդամենը մեկ-հինգերորդով կամ 20 տոկոսով, իսկ կոշիկ կարելով՝ մեկ-երրորդով կամ 33 տոկոսով։ Պարզ է, որ երկու կողմին էլ ձեռնտու է, որ ավելի որակյալ արտադրանք տվողը զբաղվի միայն կոշկակարությամբ, իսկ պակաս որակյալը՝ գլխարկ կարելով։
