Համավարակի առաջացրած տնտեսական խնդիրները կարող են տևական լինել

Հանրային առողջության պահպանման միջոցառումները, որոնք ուղղված են վարակի կանխարգելմանը, անխուսափելիորեն հանգեցնում են մեծ տնտեսական ծախսերի: Տնտեսական քաղաքականության խնդիրն այն է, որ մարդկանց հնարավորինս պաշտպանի այդ ծախսերից ներկա պահին և օգնի տնտեսությանը արագ վերականգնվել, երբ առողջության այս սպառնալիքը զսպվի: Դրա համար պահանջվում են բազմակողմանի և հավակնոտ միջոցառումներ, որոնց ականատես ենք լինում հատկապես զարգացած երկրներում։

Առավել խորը և հետևանքային կլինեն առողջությանը հասցված վնասները՝ COVID-19-ով հիվանդանալու և մահվան դեպքերը, ինչպես նաև ծանրաբեռնված հիվանդանոցային համակարգից մարդկանց կրած անուղղակի վնասները: Պակաս խորը, բայց ավելի տարածված կլինի տնտեսական վնասը աշխատողների համար, ովքեր կորցրել են աշխատանքը կամ ունեն եկամուտների կտրուկ կրճատում։ Դա տեղի է ունենում կամ ուղղակիորեն, քանի որ նրանք աշխատում են ոլորտներում, որոնք «փակ» են համավարակի հետևանքով, կամ անուղղակիորեն, որովհետև նրանք աշխատում են տնտեսության ցանկացած ոլորտում, որը բախվում է ավելի փոքր պահանջարկի հետ ընդհանուր եկամուտների կորուստների և ապագայի նկատմամբ կտրուկ վատթարացած սպասումների պատճառով:

Տնտեսական խնդիրները կարող են պահպանվել նաև համավարակի տարածումը ճնշելուց հետո։ Պարզապես միամտություն կլինի կարծել, որ տեղի ունեցողը միջժամանակային փոխարինում է․ օրինակ՝ մարդիկ չեն գնում ռեստորաններ այսօր, բայց դա փոխհատուցելու են հետո՝ հաջորդ տարի ավելի շատ ռեստորաններ հաճախելով։

Առանձնացվում են չորս փոխկապակցված պատճառներ, թե ինչու տնտեսական խնդիրները կարող են տևական լինել:

1․ Աշխատաշուկայի համապատասխանեցումը ցույց է տալիս, որ գործազրկության մակարդակը կարող է կտրուկ աճել, բայց ոչ կտրուկ նվազել։ Օրինակ, 2008թ․ ֆինանսական ճգնաժամի ժամանակ ԱՄՆ-ում գործազրկության մակարդակն աճել է երկուսուկես տարուց ավելի քիչ ժամանակահատվածում՝ 4,4 տոկոսից հասնելով 10 տոկոսի, բայց վերականգնվել է յոթ տարվա ընթացքում։ Նման պատկեր է նկատվում տնտեսության վերականգնման նախորդ դեպքերում նաև այլ երկրներում, և աշխատանքի շուկայի համապատասխանեցման գործընթացի արդյունք է, որի ընթացքում մարդկանց համար դժվար է աշխատանք գտնել։

2․ Կսնանկանան ընկերություններ ամբողջ տնտեսության կտրվածքով, թեև սնանկացման աստիճանը և մասշտաբները կախված կլինեն հակաճգնաժամային քաղաքականության միջոցառումներից։ Որոշ դեպքերում կարող են լինել անկանոն սնանկություններ, որոնց հետևանքով առանձնանում են ընկերության կառավարման կապիտալը, աշխատուժը և ներդրված այլ միջոցները կամ դրանք բոլորն անջատվում են միաժամանակ։ Այս ամենը նորից «միավորել» հեշտ չի լինելու։

3․ Ֆինանսական հաստատությունները կարող են հայտնվել հսկայական ճնշման տակ, և քաղաքականության հավակնոտ արձագանքի բացակայության դեպքում տնտեսական ճգնաժամը կարող է վերաճել ֆինանսական ճգնաժամի։ Շատ երկրներում մինչ ճգնաժամը բանկերն ունեցել են զգալի քանակությամբ կապիտալ, ներառյալ՝ ինչպես պահանջվող մակարդակը, այնպես էլ լրացուցիչ միջոցները։ Բիզնեսի համար վարկային գծերն արդեն բացված են, վարկերը կերկարաձգվեն կամ չեն վճարվի, իսկ ֆինանսավորումը կարող է ավելի դժվարանալ: Այս ամենը սպառնում է սառեցնել ֆինանսական համակարգը։

4․ Համաշխարհային մակարդակով հետցնցումները կարող են լինել նաև զգալի։ Որոշ երկրներ համավարակը կանխելու հարցում կարող են հաջողության հասնել ավելի արագ, քան մյուսները։ Իսկ երկրների մեկ այլ խումբ կարող է ավելի արագ հաջողության հասնել տնտեսական և ֆինանսական վնասները մեղմելու հարցում: Առանձին երկրներում համավարակի կրկնվող բնույթը և տնտեսական ճգնաժամերը ճանապարհորդությունների գլոբալ սահմանափակումներ կառաջացնեն և կշարունակեն խաթարել համաշխարհային մատակարարումների շղթաները:

Համավարակի ընթացքում տնտեսական քաղաքականությունը բախվում է ընդհանուր առմամբ երեք հիմնական խոչընդոտող գործոնների: Առաջինն անորոշությունն է։ Տնտեսական քաղաքականությունն իրականացվում է անորոշության պայմաններում նույնիսկ նորմալ ժամանակ՝ հաշվի առնելով, որ տնտեսության հիմնական կառուցվածքային մեծությունները ժամանակի ընթացքում տատանվում են: Այժմ տնտեսական քաղաքականությունն իրականացվում է հսկայական անորոշության պայմաններում, քանի որ դեռևս պարզ չէ համավարակի շարունակականությունը, դրա կանխարգելման համար ձեռնարկվող քայլերի տևողությունը, այդ ամենի ազդեցությունը տնտեսության վրա, ինչպես նաև այն, թե ինչպես է տնտեսական քաղաքականությունն աշխատում այս իրավիճակում։

Երկրորդ խոչընդոտող գործոնը ժամանակն է։ Տնտեսական ակտիվության փոփոխությունն ավելի մասշտաբային և կտրուկ է, քան նախորդ դեպքերում։ Համեմատության համար, օրինակ, ամերիկյան «բնակարանային փուչիկը» հասել էր իր գագաթնակետին 2006թ., եվրոպական ֆինանսական հաստատությունները սկսեցին խնդիրներ ունենալ 2007թ. ամռանը, ԱՄՆ-ի տնտեսական ակտիվությունը դանդաղեց 2007թ., Bear Stearns խոշոր ներդրումային բանկը պետք էր փրկել 2008թ. մարտին, իսկ Lehman Brothers մեկ այլ խոշոր ներդրումային բանկը փլուզվել է 2008թ. սեպտեմբերին։ Ժամանակ առ ժամանակ իրադարձությունները զարգացել են արագ, սակայն տնտեսական իրավիճակը մեծամասամբ դանդաղ է զարգացել։ Այսօր, ընդհակառակը, ամեն օր ավելի շատ նորություններ են ստացվում համավարակի և տնտեսական «փակումների» մասին:

Երրորդ խոչընդոտող գործոնը կարողություններն են։ Եթե 2008թ․ ֆինանսական ճգնաժամի ժամանակ պետական ծառայողները գտնվել են իրենց աշխատատեղերում, այժմ շատերն աշխատում են հեռավար և, հավանաբար, դեռ երկար կաշխատեն: Շատերը վախեցած և մտահոգված են վարակի տարածմամբ։ Աշխատակիցների մի մասը հիվանդանում է, որոշները՝ մահանում։ Եվ եթե չեն հիվանդանում, ապա հոգ են տանում ուրիշների համար։ Այս ամենը վերաբերում է մարդկանց, ովքեր քաղաքականություն են մշակում այնպիսի հաստատություններում, ինչպիսիք են օրենսդիր մարմինը, ֆինանսների նախարարությունը, կենտրոնական բանկը և այլն: Դա վերաբերում է նաև այդ քաղաքականություններն իրականացնող անձանց։ Ընդհանրապես, որևէ քաղաքականություն իրականացնելը դժվար է նույնիսկ նորմալ ժամանակներում։ Իսկ հիմա բացարձակապես նորմալ ժամանակներ չեն։

Այս խոչընդոտող գործոնները հանգեցնում են նաև որոշ հետևությունների։

• Ավելի լավ է անել չափազանց շատ, քան քիչ։ Ներկայիս իրավիճակը բնորոշվում է շատ բարձր անորոշությամբ։ Եվ հաշվի առնելով այդ անորոշությունը՝ տնտեսական քաղաքականությունը պետք է հիմնված լինի չափազանց քիչ անելու ծախսերի և չափազանց շատ անելու ծախսերի ռիսկերի վերլուծության վրա։ Չափազանց շատ անելու գինը փողի ժամանակավոր արժեքն է, իսկ չափազանց քիչ անելու գինը կարող է հսկայական լինել ինչպես ուղղակի մարդկային տառապանքների, այնպես էլ երկարաձգված տնտեսական ճգնաժամի տեսանկյունից:

• Առավելագույնս օգտագործել գոյություն ունեցող մեխանիզմները։ Մեծ դեպրեսիայի դեմ պայքարում ԱՄՆ նախագահ Ֆրանկլին Ռուզվելտը զբաղվել է քաղաքականության «համարձակ և համառ փորձարկումներով», իսկ այդ գործընթացը տևել է ավելի քան տասը տարի։ Պետք է անել առավելագույնը համավարակի տնտեսական հետևանքների դեմ տասնամյակ չպայքարելու համար։

• Մշակել նոր ծրագրեր այնտեղ, որտեղ անհրաժեշտ է։ Անհնար կլինի օգտագործել գոյություն ունեցող մեխանիզմներն ամեն ինչի համար։ Օրինակ, շատ երկրներում չեն կիրառվում վճարովի արձակուրդներ կամ հիվանդության պատճառով առաջացած ժամանակավոր անաշխատունակության դեպքում տրվող նպաստներ, ուստի համավարակի ընթացքում այդ երկրները պետք է մշակեն և ներդնեն այդպիսի ծրագրեր: Բացի այդ, ոչ մի երկիր չունի բավարար մեխանիզմներ հաղթահարելու եկամուտների կտրուկ կրճատումները տնտեսության մեծ թվով ճյուղերում։

• Անհրաժեշտ է իրականացվող միջոցառումների դիվերսիֆիկացիա: Հաշվի առնելով տնտեսական իրավիճակի, քաղաքականության ազդեցության և նոր մշակվող միջոցառումների մասով անորոշությունը, պետք է դիվերսիֆիկացնել ստեղծված իրավիճակին հակազդելու միջոցառումները, քանի որ հնարավոր է՝ դրանցից ոմանք չաշխատեն կամ արդյունավետ չլինեն։ Որոշները կարող են վատնող լինել՝ գումար տալով մարդկանց կամ ձեռնարկությունների, որոնք դրա կարիքը չունեն: Մյուս կողմից չափից ավելի թիրախավորելու ռիսկը շատերին թողնում է աջակցության շրջանակից դուրս:

• Հնարավորինս շատ աջակցել մասնավոր հատվածին: Մասնավոր հատվածն ունի ձևավորված ենթակառուցվածք, ճկուն է և կարող է իրականացնել պատասխան միջոցառումների դիվերսիֆիկացիա։ Կառավարության ուղղակի վարկավորումը դժվար է, բայց վարկային երաշխիքները կարող են ներգրավել մասնավոր հատվածին վարկեր տրամադրելու համար։ Մասնավոր հատվածը լրացուցիչ սնունդ և հիվանդանոցային սարքավորումներ կարող է արտադրել, սակայն ֆինանսական օժանդակության կարիք կունենա։

• Տնտեսական քաղաքականության պատասխանը պետք է դինամիկ և կայուն լինի: Համավարակի պատճառած վնասն անորոշ է և կարող է տարբերվել ըստ երկրների: Այն կարող է երկար տևել: Հետևաբար, քաղաքականությունը պետք է պատրաստ լինի, իսկ դրա արձագանքը նույնիսկ ուժեղանա անհրաժեշտ տեղերում և ժամանակ:

Հունվար, փետրվար ամիսներին և մարտի առաջին կեսին շատ քաղաքականություն մշակողներ օրեր կամ նույնիսկ շաբաթներ հապաղեցին կոնկրետ միջոցառումներ իրականացնելուց: Այդպես եղավ նաև Հայաստանում։ Հասարակության առողջության համար այս հապաղման հետևանքն ահռելի է. երբ ի սկզբանե գործ ունենք աճող գործընթացի հետ, սոցիալական հեռավորության և նմանատիպ այլ միջոցառումների իրականացման հետաձգումը կարող է մեծ ազդեցություն ունենալ վարակի տարածման հետագծի վրա, ինչին հիմա ականատես ենք լինում մեր երկրում: Սակայն քաղաքականություն մշակողները միշտ ուշացումով են հասկանում իրավիճակի լրջությունը և իրականացնում համապատասխան միջոցառումներ՝ տվյալ դեպքում համավարակը կանխարգելելու, ներկա պահին մարդկանց պաշտպանելու, ինչպես նաև տնտեսությանը օգնելու ապագայում վերականգնվելու համար: