(թարգմանությունը “Free Market Economics” գրքից)
Հաճախ ափսոսանքով նշում են, որ վատ տնտեսագետներն իրենց սխալն ավելի լավ են ներկայացնում հասարակությանը, քան լավ տնտեսագետները՝ իրենց ճշմարտությունը։ Սրա պատճառն այն է, որ վատ տնտեսագետները սովորաբար թերի ճշմարտություններ են բարբառում՝ խոսելով առաջարկվող միջոցների անմիջական արդյունքի կամ միայն մեկ խմբի վրա դրա ազդեցության մասին։ Ուստի կա ընդամենը մեկ ելք՝ լրացնել եւ շտկել ճշմարտության մի կեսը մյուս կեսով։
Սրանով, սակայն, դասը սերտած չենք լինի, իսկ ընթացիկ մոլորությունները կշարունակեն մնալ չճանաչված, քանի դեռ հարցի երկու կողմը չենք մեկնել անհրաժեշտ օրինակներով։ Սկսենք հնարավոր պարզագույն օրինակից եւ, Բաստիային հետեւելով, խոսենք կոտրված ապակուց։
Դիցուք, փողոցային մի երեխա աղյուսով խփում-ջարդում է հացի կրպակի պատուհանը։ Հացթուխը գազազած դուրս է վազում փողոց, բայց տղան արդեն թողել-փախել է։ Անշուշտ, տեղում անմիջապես հավաքվում է փոքրիկ ամբոխ, մարդիկ լուռ բավարարությամբ կանգնած նայում են կոտրված պատուհանից այն կողմ երեւացող հացի ու կարկանդակի շարքերին։ Որոշ ժամանակ անց, ամբոխի ներսում փիլիսոփայական դիտարկումների ու եզրահանգումների կարիք է զարթնում, եւ մի քանիսը վստահաբար հիշեցնում են հացթուխին ու մյուսներին, որ ամեն մի դժբախտություն, ինչ էլ լինի, ունի իր դրական կողմը, եւ տվյալ դեպքում ապակեգործն աշխատանք կունենա։ Արտահայտվելով՝ միտքը սկսում է զարգանալ ու խորանալ։ Ի՞նչ կարժենա նոր ապակին։ Հիսուն դոլա՞ր։ Ահագին է։ Բայց դե, ի վերջո, եթե պատուհանները երբեք չկոտրվեին, ի՞նչ կլիներ ապակեգործի վիճակը։ Եւ շղթան ահա սկսում է ծավալվել ու ծավալվել։ Ապակեգործը հիսուն դոլար ավելին կունենա ծախսելու, մյուս վաճառականներն իրենց հերթին նույնքան ավելին կշահեն, եւ այսպես շարունակ մինչեւ անվերջություն։ Կոտրված պատուհանը վաստակ ու զբաղվածություն կստեղծի մարդկանց ավելի ու ավելի ընդլայնվող շրջանակի համար։ Արդյունքում, տրամաբանական եզրակացությունը (եթե մարդիկ իհարկե հասնեն դրան) դառնում է այն, որ ապակին կոտրած փողոցային տղան բոլորովին էլ հանրային սպառնալիք չէ, այլ հակառակը՝ մարդկության բարերար։
Իսկ այժմ մեկ այլ հայացք նետենք տեղի ունեցածին։ Ամբոխի սկզբնական եզրակացությունը, իհարկե, ճիշտ է։ Առաջին հերթին, այս փոքրիկ վնասարարությունն ինչ-որ մի ապակեգործի կապահովի հավելյալ զբաղվածությամբ, այնինչ ապակեգործն ինքն ավելին չի դժբախտանա՝ լսելով տեղի ունեցածի մասին, քան դագաղագործը՝ մեկնումեկի մահվամբ։ Մինչդեռ, սրանով խանութպանը զրկվում է այն հիսուն դոլարից, որը մտադրվել էր ծախսել նոր կոստյումի վրա։ Քանի որ նա հիմա կոտրված ապակի ունի փոխելու, ստիպված առժամանակ մնալու է առանց կոստյումի (կամ մեկ այլ համարժեք պերճանքի կամ անհրաժեշտության)։ Անվնաս պատուհան եւ հիսուն դոլար ունենալու փոխարեն նա հիմա ունի ընդամենը պատուհան։ Կամ, քանի որ մեր հացթուխը պատրաստվում էր կոստյումը գնել նույն կեսօրին, կոստյում ու պատուհան ունենալու փոխարեն պիտի բավարարվի պատուհանով, առանց կոստյումի։ Համարելով նրան հանրության մի մասնիկը՝ պիտի եզրակացնենք ուրեմն, որ հանրությունը կորցրել է նոր կոստյում, որը գոյություն կստանար հակառակ դեպքում, եւ աղքատացել այդ չափով։
Կարճ ասած՝ ապակեգործի շահը դերձակի նույնքան կորուստն է։ Չի ավելացել եւ ո՛չ մի նոր «զբաղվածություն»։ Փաստորեն, մարդիկ մտածեցին գործարքի միայն երկու կողմի՝ հացթուխի եւ ապակեգործի մասին՝ իսպառ մոռացության մատնելով երրորդ կողմը՝ դերձակին։ Իսկ մոռանալու պատճառը սոսկ մեկն է՝ նա երբեք արդեն չի հայտնվելու ասպարեզում։ Պատահարից հետո մեկ-երկու օր նրանք դեռ կնկատեն նոր պատուհանը, բայց երբեւիցե չեն տեսնի հավելյալ կոստյումը, քանի որ դա չի կարվի։ Ուստի, տեսանելի է միայն այն, ինչ անմիջականորեն երեւում է աչքին։
Կոտրված պատուհանի մասին՝ այսքանը։ Տարրական մոլորություն եւ ուրիշ ոչինչ։ Թվում է, թե ակնթարթ անգամ մտածելուց հետո յուրաքանչյուրը գլխի կընկներ ու կխուսափեր դրանից։ Այնինչ, կոտրված ապակու մոլորությունը, հազար ու մի շղարշի ներքո, ամենահարատեւն է տնտեսագիտության պատմության մեջ եւ ներկայումս սաստկացել է առավել, քան երբեւէ անցյալում։
Թարգմանիչ` Վազգեն Ղազարյան
