Լորենս Նունա
Արտատպված է The Freeman պարբերականի 1960թ. մայիսյան համարից։
Դուք ատենակալ խորհրդի անդամ եք մտահայեցողական այս դատավարության ընթացքում
Դատավորի ներս մտնելուն պես, դատարանի դահլիճում լռություն իջավ։ Սրահը լեցուն էր մարդկանցով, եւ շատերը ստիպված էին կանգնած մնալ։ Այս դատավարությունը համապետական հնչեղություն էր ստացել, եւ ասես կարելի էր ձեռքը պարզել եւ զգալ օդում կախված լարվածությունն ու սպասումը։
Ամբաստանյալ Չարլզ Ատկինսը փոքրամարմին մարդ էր եւ նույնիսկ մի քիչ երկչոտի տպավորություն էր թողնում։ Բայց սա թերեւս միայն վախի հետեւանք էր… մռայլ դահլիճն ու օրենքի ընկճող վեհությունը բավարար էին մեղադրյալին երկյուղ ներշնչելու համար։ Ատկինսը բոլորովին հանցագործի տեսք չուներ։ Հակառակը՝ միանգամայն պատվարժան կեցվածքի տեր անհատականություն էր։ Ու թեեւ վախեցած էր թվում, նրա աչքերում կար հստակ վճռականություն եւ անգամ խիզախության փայլ, որ կարծես դուրս էր հորդում նրանից։
Երեւի արդեն ժամանակն է նշելու, որ գործը ընթանում է 1984 թվականին։ Չի կարելի ասել, թե այս տարեթիվն ինչ-որ առանձին յուրահատկություն ունի։ Երեխաները դպրոց նույնաբար են գնում, հասակ առնում, աշխատանքի անցնում, ամուսնանում եւ սեփական երեխաներին մեծացնում։ Մարդիկ եկեղեցի են հաճախում, քվեարկության մասնակցում, խոսում քաղաքականությունից, վիճում երբեմն եւ փորձում հասկանալ տնտեսության նրբությունները։ Բայց դրա հետ մեկտեղ, ամեն բան մի քիչ այլ էր, հատկապես՝ մարդկանց հայացքները կյանքի ու աշխարհի վերաբերյալ։
Դատավորը՝ պատվելի Ուորեն Ֆեյբերը, ամփոփելով նախնական արարողակարգը, պրպտող հայացքով (ինչպես թվաց) նայում էր ամբաստանյալին։
«Պարոն Ատկինս»,— ասաց նա,— «ինձ հայտնի է, որ դուք հրաժարվել եք դատապաշտպանի ծառայությունից եւ ցանկանում եք ինքներդ պաշտպանել ձեզ։ Հաշվի առնելով ներկայացվող մեղադրանքի ծանրությունը՝ կարծում եմ, որ թերեւս կցանկանայիք վերանայել ձեր որոշումը»։
«Ոչ, հարգելի դատավոր»,— պատասխանեց Ատկինսը,— «ես որոշել եմ ինքս պաշտպանել ինձ»։
«Պարոն Ատկինս, դուք մեղադրվում եք դաշնային օրենքը խախտելու մեջ եւ ձեր հանցագործության համար այժմ դատվում եք դաշնային դատարանում։ Ձեր դեմ առաջ է քաշված պետության գործառույթները բռնազավթելու, երկրի դրամական համակարգը խարխլելու եւ այն փոխարինելու փորձ կատարելու մեղադրանք։ Այսպիսի լուրջ մեղադրանքը հաշվի առնելով՝ ինչո՞ւ չեք ցանկանում օգտվել դատապաշտպանի ծառայություններից»։
Թվաց, թե Ատկինսը թեթեւակի դողում է։
«Հարգելի դատավոր, փաստերն առավել կամ պակաս չափով արդեն հաստատված են։ Սա ճշտի եւ սխալի հարց է, որում չկա ոչ մի իրավական հարց։ Ես ոչ մի բանում մեղավոր չեմ, եւ ընդամենն ուզում եմ պատմել, թե ինչ է տեղի ունեցել, որն է եղել իմ պատմությունը։ Իսկ դրա համար ոչ մի փաստաբանի կարիք չունեմ»։
Դատախազ Արնոլդ Սփիրը ցատկեց ոտքի։
«Հարգելի դատավոր, ես առարկում եմ։ Մեղադրյալը փորձում է դատարանին սովորեցնել ճիշտն ու սխալը։ Բացի դրանից, առարկում եմ նաեւ այն հայտարարության դեմ, թե բոլոր փաստերը հայտնի են»։
«Առարկությունը մերժվում է։ Ժամանակը կգա, դատարանն իր որոշումը կընդունի։ Մեղադրյալն ունի ինքն իրեն ներկայացնելու իրավունք։ Պարոն Ատկինս, հիշեցնեմ, որ դուք երդում եք տվել։ Իսկ հիմա պատմեք ինչը համարում եք ձեր պատմությունը»։
«Սկսեմ թերեւս… Բանն այսպես եղավ։ 1957 թվականին ինձ պատկանող Trans-World Mining ընկերությունը հետաքրքրված էր մեր հիմնական արտադրանքի՝ պլատինի շուկայի ընդլայնմամբ։ Հանքարդյունահանումը զգալիորեն ավելացրած լինելով՝ մեզ հարկավոր էր ավելի մեծ վաճառք ապահովել։
Մենք հավատացած էինք, որ պլատինը կարող է շատ ավելի լայն գործածվել թանկարժեք զարդերում, ուստի որոշեցինք գնել մի հայտնի ոսկերչական ֆիրմա։ Պլատինն այլ մետաղի հետ զուգակցելու բազմաթիվ փորձերից հետո ստացանք անչափ գեղեցիկ ու հարմար մի բան»։
Դատավոր Ֆաբերը միջամտեց. «Պարոն Ատկինս, թույլ տվեք մի րոպե ընդհատել ձեզ։ Մինչեւ հիմա դուք ընդամենը պատմում էիք, որ ունեիք հանքարդյունաբերող ընկերություն եւ անցել էիք պլատինե զարդերի արտադրությա՞ն»։
«Ճիշտ այդպես։ Մենք զգալի հաջողությունների հասանք զարդերի արտադրության մեջ, սակայն տարիների հետ սկսեցինք նկատել շատ տարօրինակ մի բան»։
Դատավորն առաջ հակվեց։ Դատարանի դահլիճում կատարյալ լռություն էր։
«Մենք արտադրել էինք փոքրիկ սկավառականման ձուլակտորներ՝ երկու կողմերի վրա փորագրված գեղեցիկ պատկերներով։ Յուրաքանչյուր զարդ իր եզրի մոտ ուներ շղթայի համար մի փոքր անցք, քանի որ նախատեսված էր որպես կախազարդ։ Դրանք վաճառվում էին հատը հիսուն, հարյուր եւ երկու հարյուր դոլարով, եւ ճիշտն ասած՝ մենք առանձնակի մեծ վաճառք չէինք ակնկալում։ Բայց ժամանակի հետ սկսեցինք զգալ տարօրինակ մի բան։ Ինչպես ասացի, ամենասկզբում չգիտեինք, թե ինչքան վաճառք է պետք նախատեսել այդքան փոքր ու պարզ մի բանի համար։ Մինչդեռ տարիների ընթացքում այս գեղեցիկ զարդի վաճառքի ծավալները գերազանցեցին մեր ընկերության մյուս ամբողջ արտադրանքի վաճառքը։ Սա հնարավոր չէր հասկանալ։ Այս փոքրիկ զարդերը, որոնք նախապես գնահատված էին 50-ից մինչեւ 200 դոլար, իսկ հետագայում՝ ավելի բարձր, երբ պլատինի դոլարային գինը բարձրացավ մնացած բոլոր գների հետ միասին, վաճառվում էին տաք կարկանդակի պես, եւ մեր գործն անընդհատ առաջ էր գնում։ Ի վերջո, ես հանձնարարեցի մեր մարքեթինգի բաժնին ուսումնասիրել հարցը՝ պարզելու, թե ինչու ենք այդքան շատ վաճառում դրանցից»։
Չարլզ Ատկինսը մի պահ դադար առավ եւ լիզեց շուրթերը։ Լսարանը լուռ բայց լարված սպասում էր։ Թեեւ նրանք կասկած չունեին դատավարության արդյունքի վերաբերյալ, միեւնույն է՝ անչափ հետաքրքիր էր լսել այս պատմությունը դրա իսկ ակունքներում կանգնած մարդուց։ Վերջիվերջո, մեր օրերում չես կարող արհամարհել պետությունն ու մնալ անպատիժ։
Ատկինսը շարունակեց. «Մենք հայտնաբերեցինք, որ մարդիկ դրանք գնում են իբրեւ ներդրում, քանի որ տարիներ շարունակ սարսափած էին պետության վճարունակության մակարդակից։ Պետությունը տակառներով թուղթ փող էր թողարկել, որն այլեւս ապահովված չէր որեւէ ոսկով։ Ոսկի ձեռք բերե՛լ անգամ հնարավոր չէր»։
Արնոլդ Սփիրը կրկին վեր ցատկեց։ Մեղադրյալի կողմը նայելիս նրա աչքերից արհամարհանք էր կաթում։
«Հարգելի դատավոր, մեղադրյալն ուղղակի ջուր է ծեծում, իսկ թուղթ փողի եւ ոսկու մասին նրա ասածն ուղղակի ծիծաղելի է։ Այս մարդն ամեն գնով փորձում է խուսափել հիմնական խնդրից՝ ի՞նչ էր գրված մետաղադրամներին»։
Կամաց-կամաց Ատկինսն ավելի ինքնավստահ էր դառնում։
«Հարգելի դատավոր, հիմա իմ հերթն է առարկելու։ Դրանք մետաղադրամ չէին եւ չէին ձուլվել իբրեւ մետաղադրամ։ Ավելին, նշված զարդի վրա մենք միայն մի գրություն էինք զետեղել օտար լեզվով, որն ասում էր Հավերժական Սեր, քանի որ ենթադրում էինք, թե օգտագործվելու է միայն որպես նվեր։ Բայց շատերն այս գրությունը մեկնաբանեցին նաեւ իբրեւ Հավերժական Արժեք։ Հետագայում, զարդը շատերի կողմից սկսեց օգտագործվել առեւտրում եւս, քանի որ համաձուլվածքի մաքրությունը ճանաչում ստացավ եւ վստահություն ներշնչեց մարդկանց։ Նրանց աչքերում սա ձեռք էր բերել իրական արժեք ոչ միայն որպես զարդ, այլեւ որպես փոխանակման միջոց։ Իսկ երբ դա գնալով ավելի շատ սկսեց օգտագործվել առեւտրում, գործածության նոր ձեւը հավելյալ արժեք հաղորդեց դրան։ Մարդիկ սկսեցին խնայել, կուտակել։ Մենք բազմակի ավելացրինք զարդի թողարկման ծավալները, գրեթե դադարեցրինք պլատինե մյուս բոլոր իրերի արտադրությունը։ Մարդիկ ունեին սրա՛ կարիքը, սա՛ էին պահանջում»։
Ատկինսը մի պահ լռեց։ Թվում է՝ նա կա՛մ սպասում էր դատախազի հերթական առարկությանը, կա՛մ դատավորի պահանջին՝ պարզաբանելու ասվածը։ Ոչինչ տեղի չունեցավ։ Ե՛ւ դատավորը, ե՛ւ Արնոլդ Սփիրը գլխովին կլանված էին պատմությամբ։
Ատկինսին կարծես ինքնավստահության աճող լիցք հաղորդվեց։ Նա ոտք էր դրել ծանոթ գետնի վրա եւ, վերահաս վճռից անկախ, ուներ միայն մեկ ճանապարհ, որին եւ հետեւեց։
«Բնականաբար, այս բիզնեսը մենք նախաձեռնել էինք հանուն շահույթի։ Այդուհանդերձ, մենք եւս չափազանց անհանգստացած էինք դրամական կացության եւ կառավարության վարած քաղաքականության առթիվ։ Ի վերջո, որոշեցինք, որ պլատինե ձուլակտորների վաճառքի հետ միասին մենք կարող ենք դա դարձնել մեր ներքին հաշվապահական եւ վճարային համակարգի հիմքը՝ սեփական դրամական միավորը։ Այսպիսով, սկսեցինք դա գործածել որպես փոխանակման միջոց։ Իհարկե, Պետական Գանձատունը շուտով սպառնաց մեզ։ Բայց նրանք իրականում ոչինչ չէին կարող անել ու չփորձեցին անգամ։ Սակայն երբ հետագայում թուղթ փողը մեր երկրում գրեթե ամբողջովին արժեզրկվեց, այս բանում փորձեցին մեղադրել Trans-World Mining կազմակերպությանը։ Գնաճը վայրենի չափերի էր հասել, սակայն պլատինե զարդերը պահպանել էին իրենց արժեքը։ Մարդիկ սա պահում էին այնպես, ինչպես կպահեին ոսկին, եթե դրանից կարողանային հայթայթել։ Պետության թուղթ փողը դարձել էր գրեթե անարժեք»։
Ատիկինսի ձայնն այժմ հնչում էր ե՛ւ հաղթական, ե՛ւ հուսալքված։
«Պատահածը գրեթե անհավատալի էր, իսկ քաոսն՝ աննկարագրելի։ Մարդիկ խելագարի պես փորձում էին ձեռք բերել հնարավորինս շատ պլատինե ձուլակտորներ։ Երբ թուղթ փողի արժեքը գնալով ընկնում ու ընկնում էր, դրանց արժեքն աճում էր ու աճում։ Այդպես, դա դարձավ փոխանակման միակ ապահով միջոցը մեր երկրում»։
Ցավ ի սիրտ՝ նա շարունակեց։ «Մարդիկ սկսեցին գիտակցել, որ ապահով դրամը նույնքան կարեւոր է, որքան ազատությունն ինքնին։ Նրանք հասկացան, որ առանց ազնիվ փողի չկա ազնիվ ազատություն»։
Եւս մի դադար… «Բայց հիմա կառավարությանը քավության նոխազ է պետք, որպիսին որոշել է սարքել ի՛նձ։ Փորձում են սեփական մեղքը բարդել ուրիշի վրա»։
Մենք ձեզ չենք հոգնեցնի դատախազ Արնոլդ Սփիրի կողմից խաչաձեւ հարցաքննության մանրամասներով։ Նա ջանք ու եռանդ չէր խնայում՝ դատապարտող վճռի հասնելու համար, իսկ հռետորաբանությունը ցնցում էր դահլիճը։ Նա Ատկինսին նմանեցնում էր հայրենիքի դավաճանի, սեփական երկրի կործանումը որոճացող դավադրի։ Բարոյապես՝ Ատկինսը տզրուկ էր նրա մեղադրականում, իսկ իրավականորեն՝ անհամեմատ ավելի վատ մի բան։ Դատախազի ձայնը որոտում էր ու որոտում։
Այնինչ, թե ինչպիսին կլինի դատավճիռը, մենք դեռ չգիտենք։ Ատենակալ խորհուրդը մինչ օրս չի վերադարձել…
Թարգմանիչ՝ Վազգեն Ղազարյան
