Հոկայդո, Հոնսյու, Սիկոկու, Կյուսյու և դրանց հարակից՝ մեծ ու փոքր մոտ 3000 կղզիների վրա, որոնք զբաղեցնում են 372 հազ. քառ. կմ հողատարածք, գոյություն ունի Ծագող արևի երկիրը, որը XX դարի կեսերին ենթարկվեց անպատմելի ճնշման ու ատոմային աղետի: Ջրերով շրջափակված և մնացյալ աշխարհի հետ ցամաքային հեռահաղորդակցությունից զուրկ, ինչպես նաև աղքատիկ բնական պաշարներով յուրաքանչյուր պետության համար վերը նկարագրվածը կարող էր դառնալ պետական միավորի ոչնչացման և վերացման հիմնավոր ու արդարացնող փաստարկ։
Սակայն Ճապոնիան ոչ միայն դուրս եկավ անելանելի թվացող վիճակից, այլև ընդամենը մի քանի տասնամյակ անց դարձավ աշխարհի առաջատար ու զարգացած երկրներից մեկը, իսկ ներկայում մի շարք ոլորտներում, մասնավորապես՝ նորարարական տեխնոլոգիաների ներդրման և կիրառականության առումով, թելադրում է համաշխարհային տնտեսական իր օրակարգը՝ նախանշելով զարգացման աներևակայելի բարձր նշաձող։
Հետպատերազմյան տնտեսական վերելքը կամ «ճապոնական հրաշքը»
Հետպատերազմյան Ճապոնիայի տնտեսական վերելքի կամ, ինչպես ընդունված է անվանել, «ճապոնական հրաշքի» նկատմամբ մոտեցումները տարբեր են։ Ըստ տեսակետների և սկզբունքային հենքի՝ առանձնացվում են 4 հիմնական մոտեցումն եր՝ ռոմանտիկական, իրատեսական, կոսմոպոլիտական (աշխարհաքաղաքացիական) և սինթետիկ։
Առաջին մոտեցման դեպքում տնտեսության բարգավաճումը շաղկապվում է կոնֆուցիոսական էթիկայի և սամուրայի վարքագծի կանոնների (Բուսիդո) համատեղման խնդրին, որը, սակայն, չափազանց մակերեսային մեկնաբանում է, քանի որ, չնայած քրտնաջան աշխատանքի մասին քարոզին, այստեղ տնտեսական ու սոցիալական մարտահրավերները մեկնաբանվում են զուտ բարոյական տիրույթում, որն իր սկզբունքներով հակասության մեջ է նորարարական մտքի զարգացման հետ: Հարկ է նշել, որ հետպատերազմյան ժամանակաշրջանում, հատկապես՝ օրենսդրական բարեփոխումների համատեքստում, կոնֆուցիոսականության էթիկայի սկզբունքները լրջորեն վերափոխվեցին, ինչի արդյունքում բարոյական եւ վարքագծային որոշակի կանոններ նորարարական զարգացումների համար դարձան լիովին կիրառելի եւ հետեւապես՝ օգտակար։
Իրատեսական եւ կոսմոպոլիտական մոտեցումների կողմնակիցները Ճապոնիայի տնտեսության զարգացումը դիտարկում էին բացառապես տնտեսական կառուցակարգերի դիտանկյունից, իսկ տեսակետների տարբերությունը նրանում էր, որ «իրատեսները» կենտրոնանում էին ներքին, իսկ «կոսմոպոլիտները»՝ արտաքին ազդող գործոնների համախմբերի վրա։ Այսինքն՝ առաջինները համարում էին, որ հետպատերազմյան Ճապոնիայի տնտեսական հաջողություններն, իրենց էությամբ նույնանման էին եվրոպական երկրներում արձանագրված հաջողությունների հետ (Գերմանիա, Մեծ Բրիտանիա, Ֆրանսիա), իսկ «կոսմոպոլիտները» շեշտում էին, որ Ճապոնիան, որպես համաշխարհային տնտեսական միասնական համակարգի մի մաս, հաջողել է համակարգային զարգացման ընդհանուր միտումների համատեքստում։
Սինթետիկ մոտեցման կողմնակիցները փորձում էին հնչած բոլոր տեսակետները համախմբել մեկ մոտեցման մեջ՝ ավանդական, մշակութային եւ տնտեսական գործոնները ներկայացնելով ընդհանուր ներկապնակում։
Վերելքի գործոնները
Հետպատերազմյան Ճապոնիայի տնտեսության վերելքին նպաստող գործոնները կարելի է խմբավորել ըստ գործընթացում դրանց մասնակցայնության աստիճանի եւ խորքայնության։ Ընդ որում, դրանց կարեւորությունը կամ գերակայությունը, ըստ ժամանակահատվածի, կարող է լինել տարբեր, սակայն կան գործոններ, որոնք դիտարկվում են ռազմավարական տեսանկյունից եւ իրենց բնույթով հայեցակարգային են։
Մասնավորապես՝ կարեւորագույն գործոններից մեկը երկրի ապառազմականացումն է։ Նախապատերազմյան Ճապոնիան հսկայական գումարներ էր ծախսում ռազմական ոլորտը պահպանելու ու զարգացնելու համար, ուստի, բանակի լուծարումն ու ծախսերի աննախադեպ կրճատումը երկրին հնարավորություն ընձեռեցին հայացքն ուղղելու դեպի արդյունաբերության եւ գյուղատնտեսության ոլորտներում գոյություն ունեցող բազում հիմնախնդիրների լուծումը՝ հիմնվելով նոր տեխնոլոգիաների ձեռքբերման վրա։
Նման քաղաքականության մասին է վկայում այն փաստը, որ 1950-1970 թթ.-ին Ճապոնիան ձեռք բերեց մոտ 15 հազար արտոնագիր եւ թույլատրագիր (հիմնականում՝ ամերիկյան)։ Այսինքն՝ բավական թանկարժեք ներդրումների եւ նոր գիտական մշակումների փոխարեն, ոլորտների զարգացման առումով, հիմնական սկզբունք դարձավ նոր տեխնոլոգիաների գնումն ու դրանց տեղայնացումը տնտեսության հիմնական ճյուղերում։
Այս սկզբունքի կիրառման լավագույն օրինակներից մեկը նեյլոնի արտադրության արտոնագրային իրավունքի ձեռքբերման գործարքն էր ամերիկյան քիմիական հսկա «DuPont» եւ ճա պոնական «Toyo Rayon Co» (ներկայիս «Toray Industries») ընկերությունների միջեւ։ Ամերիկյան ընկերությունը նեյլոնի արտադրության տեխնոլոգիայի ստեղծման վրա ծախսել էր ավելի քան մեկ տասնամյակ եւ 25 միլիոն ԱՄՆ դոլար, իսկ ճապոնական ընկերությունը 1950-ականների սկզբին նեյլոնի արտադրության արտոնագիրը գնեց 7.5 միլիոն ԱՄՆ դոլարով, ընդ որում, տարաժամկետ վճարման սկզբունքով (1951-1959 թթ.)։
Նշված տարիներին միայն նեյլոնի արտահանումից ստացված եկամուտը Ճապոնիայում կազմեց մոտ 90 միլիոն ԱՄՆ դոլար, ինչը գրագետ եւ եկամտաբեր գործարքի վկայություն էր։ Նմանօրինակ գործարքներն էլ հիմք դրեցին պատերազմից քայքայված, սակավ ռեսուրսներով երկրի տնտեսական վերելքին եւ արագացված տեխնոլոգիական հեղափոխությանը։
Տնտեսական այսպիսի քաղաքականության իրականացումը հնարավոր դարձավ օրենսդրական էական բարեփոխումների արդյունքում։ Մասնավորապես՝ օրենսդրորեն հանվեց գյուղացիական ընտանիքում ամրագրված կլանային օրինական իշխանության սկզբունքը, ինչը հնարավորություն ընձեռեց ընտանիքի ավագ որդիներին աշխատանքի անցնելու քաղաքում, ձեռք բերելու մասնագիտություն։
Այս հիմնարար փոփոխությունը, որն ավելի շատ ավանդույթային եւ բարոյական վարքագծի վերաիմաստավորման տիրույթում էր, հնարավորություն տվեց արդյունաբերական քաղաքների աշխատատար ոլորտներում լուծելու աշխատուժի խնդիրը։ Հենց այդ նկատառումով էլ ազգայնացվեցին զբաղվածության գործակալությունները, որոնք նախկինում վերահսկվում էին տեղական ինքնակառավարման մարմինների կողմից։ Այս փոփոխությունը թույլ տվեց ընդհանուր հետաքրքրությունների շրջանակում միմյանց շաղկապել ուսումնական հաստատություններն ու աշխատանքային բորսաները՝ էականորեն կրճատելով աշխատաշուկայի վերաբերյալ տեղեկությունների հավաքագրման ու մշակման անհարկի ծախսերը։
Միաժամանակ, երկրի սահմանադրության փոփոխությամբ, էականորեն փոփոխվեցին քաղաքական եւ գործարար վերնախավի դերերը։ Մասնավորապես՝ կայսրը հրաժարվեց իր աստվածային ծագման շնորհից, թույլատրվեց արհմիությունների եւ ընդդիմադիր կուսակցությունների գործունեությունը, ձեւավորվեց տնտեսության մրցակցային դաշտ, որը նաեւ հստակեցրեց իշխանությունների եւ գործարարության փոխգործակցության «խաղի կանոնները», ինչն էլ, իր հերթին, հնարավորություն տվեց պաշտոնյաներին եւ ձեռներեցներին համատեղ ուժերով մշակելու զարգացման ընդհանուր ռազմավարություն, որոշելու տնտեսության գերակա ոլորտները։
Տնտեսական վերելքի կարեւոր գործոններից էր նաեւ հարկերի նվազեցման քաղաքականությունը, որի իրականացումը նույնպես պայմանավորված էր ռազմական ծախսերի կրճատմամբ։ Տնտեսական քաղաքականության առաջնային գերակայություն դարձավ արտահանման խթանումը, ինչը կարեւոր դեր խաղաց Ճապոնիայի տնտեսական առաջընթացի ապահովման տեսանկյունից:
Մինչպատերազմյան Ճապոնիայի արտադրանքն արտաքին աշխարհում նույնացվում էր էժանության եւ ցածր որակի հետ: 1950-ականների վերջից սկսած՝ իրավիճակն ամբողջովին փոխվեց։ 1957-1973 թթ.-ին արտահանումն աճեց գրեթե տասն անգամ: Երկիրն արտահանում էր բարձրորակ եւ համաշխարհային մրցակցային շուկայի պահանջները բավարարող ավտոմեքենաներ, նավեր, օպտիկական սարքեր, էլեկտրական կենցաղային սարքավորումներ, կիսահաղորդիչներ, ռադիոներ, տեսախցիկներ, հեռուստացույցներ եւ լայն սպառման այլ ապրանքներ:
Հաջորդ կարեւոր գործոնը ձայբացուների՝ ֆինանսական եւ արդյունաբերական կոնգլոմերատների լուծարումն էր։ Սրանք այն խոշոր մենաշնորհ խմբերն էին, որոնք ձեւավորվել էին XIX դարի կեսերին եւ, ըստ էության, վերահսկում էին Ճապոնիայի տնտեսությունը: Մասնավորապես՝ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտին հինգ հսկաներ՝ «Mitsui»-ն, «Mitsubishi»-ն, «Yasuda»-ն, «Sumitomo»-ն եւ կայսերական ընտանիքը վերահսկում էին Ճապոնիայի ֆինանսական կապիտալի գրեթե 4/5-րդ մասը եւ երկրի ընդհանուր ազգային հարստության մոտավորապես կեսը:
Խորքային բարեփոխման արդյունքում լուծարվեցին 18 խոշոր ձայբացուներ, եւ տեղի ունեցավ արդյունաբերողների, ռեսուրսների մատակարարների, բանկերի միավորում առավել ճկուն եւ գործունակ խմբերում, որոնք կոչվեցին կեյրեցու։ Ըստ տնտեսագետ Յուտակա Կոսաիի՝ «ձայբացուների լուծարումն այն լրջագույն լծակն էր, որը նպաստեց մրցակցային արդյունաբերության ստեղծմանը»: Ընդ որում, ձեւավորված գործարար խմբերի նպատակը ոչ միայն շահույթ ստանալն էր, այլեւ իրենց դիրքի ու դերի ամրապնդումը, ինչպես նաեւ ներքին եւ արտաքին շուկաներում մրցակցային հնարավորությունների ընդլայնումը։
Տնտեսության վերելքն ապահովող հաջորդ կարեւոր գործոնն արտադրության ավտոմատացման նպատակային գործընթացն էր, որը, ի դեպ, անխուսափելի էր դարձնում աշխատատեղերի կրճատման խնդրի առաջացումն ու դրանից բխող տրամաբանական դիմադրությունը։ Ուստի, աշխատողների աջակցությունը ստանալու նպատակով օրենսդրությամբ նրանց առաջարկվեցին ցմահ զբաղվածութան, ինչպես նաեւ աշխատավարձի ու ծառայության ժամկետների փոխշաղկապվածության պայմաններ։
Այս նորամուծությունը հանգեցրեց նրան, որ ավտոմատացման գործընթացը լուրջ դիմադրության չարժանացավ աշխատակիցների եւ նրանց շահերը պաշտպանող արհմիությունների կողմից, որի արդյունքում կարճ ժամանակ անց ճապոնական տնտեսությունը դարձավ աշխարհում ամենաավտոմատացվածներից մեկը։ Գծապատկեր 1-ում արտացոլված է «ոսկե վաթսունականների» տնտեսական աճի միջին ցուցանիշների համեմատականը՝ տասնամյակի կտրվածքով, որտեղ Ճապոնիան առնվազն երկու անգամ գեր զանցում է աշխարհի խոշոր տերություններին։
Գծապատկեր 1․ 1960-1973 թթ. տնտեսական աճի միջին տարեկան ցուցանիշը
Ճապոնիայի հետագա պատմությունը հագեցած է տնտեսական տարբեր ճգնաժամերով եւ վերելքներով, որոնց պատճառները մասնագետները շատ հաճախ փնտրում են հենց նույն բարեփոխումների ժամանակահատվածի իրողություններում։ Սակայն միակ ճշմարտությունն այն է, որ աղետալի պատերազմից ու ատոմային աղետից հետո երկիրը զրոյական կետից սկսեց կերտել իր ապագան. նախ՝ ի զորու եղավ ընտրելու հիմնական գործընկերոջը ու նախանշելու երկարաժամկետ զարգացման ուրույն ուղին, ապա կարողացավ վերանայել եւ վերաիմաստավորել ոչ միայն իրավական ու տնտեսական հիմնարար սկզբունքները, այլեւ ճապոնացի ժողովրդի հոգեւոր-ավանդական, դարերով կերտված վարքագծային նորմերը, որոնք այդ ժամանակ արդեն, կարծես թե, ենթագիտակցական մակարդակում էին։
Թվում է՝ մի քանի տասնամյակում հնարավոր չէ վերաձեւել իրերի՝ ասես քարացած դրվածքը, բայց ճապոնացիների աշխատասիրությունն ու հավատը, կարգապահությունն ու խելամտությունը, առաջնայինի ու երկրորդականի տարանջատման, կեղծ ու շիտակ հայրենասիրության տարբերակման ունակությունը եւ, ի վերջո, գերագույն գաղափարի եւ հստակ օրակարգի շուրջ ազգովի համախմբման ընդունակությունը հնարավորություն ընձեռեցին նրանց ոչ միայն ոտքի կանգնելու, այլեւ դառնալու XX դարի երկրորդ կեսի՝ աշխարհում գրանցված տնտեսական հաջողված պատմությունների հիմնական կերտողն ու մարդկության պատմության առաջընթացի լիիրավ խորհրդանիշը։
Համազասպ Գալստյան
Տնտեսագիտության թեկնածու, ՀՊՏՀ «Ամբերդ» հետազոտական կենտրոնի հետազոտող
Ամբողջական հոդվածը` այստեղ:
