2015թ. Փրինսթոնի համալսարանի տնտեսագետ Էնգուս Դիթոնին շնորհվել է տնտեսագիտության Նոբելյան մրցանակ «սպառման, աղքատության և բարեկեցության վերաբերյալ վերլուծության համար»: Նրա հետազոտությունը ցույց է տալիս մոտեցումների տպավորիչ լայնություն, հիմնական տեսություն, տեսությունների փորձարկման վիճակագրական մեթոդներ, առկա տվյալների որակի խորքային իմացություն և ծավալուն աշխատանքներ նոր տեսակի տվյալներ ստեղծելու ուղղությամբ:
Դիթոնի աշխատանքներում կիրառվել են նորարարական վիճակագրական մեթոդներ` հասկանալու, թե ինչն է շարժում մարդկանց գնումների սովորույթները և ինչպես կարող են կառավարություններն ավելի լավ թիրախավորել տնտեսական զարգացումը: Կարևորվել է ավելի ճշգրիտ միկրոտնտեսական տվյալների օգտագործումը` հասկանալու, թե ինչ է կատարվում տնտեսության մեջ` կասկածի տակ դնելով հայտնի ենթադրությունները և օգնելով լուծել սպառման և եկամտի միջև կապի վերաբերյալ ակնհայտ պարադոքսները:
Դիթոնը հիմնվել է Նոբելյան դափնեկիրներ Ֆրանկո Մոդիլյանիի և Միլթոն Ֆրիդմանի աշխատանքների վրա, որոնք վերաբերում են սպառման և եկամտի միջև գոյություն ունեցող կապին՝ հասկանալու, թե ինչպես են եկամուտների փոփոխություններն արտացոլվում սպառման մեջ: Նա պաշտպանում է սպառման մոդելների վերաբերյալ տվյալների շտեմարանի ստեղծման կարևորությունը աղքատության որոշիչ գործոնները հասկանալու համար: Ի հակադրություն նախկինում ընդունված ենթադրությունների՝ նա ցույց տվեց, որ մարդկանց եկամուտների ավելացումը հանգեցնում է ավելի լավ որակի սննդի ընդունելուն: Արդյունքում, նա ենթադրում է, որ գոյություն չունեն էմպիրիկ պատճառներ, որպեսզի տնտեսական աճը խթանելու փոխարեն աղքատների օգնության ծրագրերն ուղղվեն միայն սննդին, ինչպես խորհուրդ են տալիս որոշ հետազոտողներ:
Այն աշխատանքները, որի համար Դիթոնը պարգևատրվեց, պտտվում են երեք հիմնական հարցերի շուրջ.
- Ինչպե՞ս են սպառողները տարբեր ապրանքների միջև բաշխում իրենց ծախսերը: Այս հարցին պատասխանելը ոչ միայն անհրաժեշտ է փաստացի սպառման օրինաչափությունները բացատրելու և կանխատեսելու համար, այլև կարևոր է գնահատելու, թե ինչպես են քաղաքական բարեփոխումները, օրինակ, սպառման հարկերի փոփոխությունները, ազդում տարբեր խմբերի բարեկեցության վրա: 1980թ․-ին Դիթոնը մշակեց գրեթե իդեալական պահանջարկի համակարգ` ճկուն, բայց նաև պարզ միջոց՝ գնահատելու, թե ինչպես է յուրաքանչյուր ապրանքի պահանջարկը կախված բոլոր ապրանքների գներից և անձնական եկամուտներից: Նրա մոտեցումը և նրա հետագա փոփոխությունները այժմ ստանդարտ գործիքներ են ինչպես ակադեմիական շրջանում, այնպես էլ քաղաքականության գործնական գնահատման մեջ:
- Որքա՞ն է ծախսում և որքա՞ն է տնտեսում հասարակությունը: Կապիտալի ձևավորումը և բիզնես ցիկլերի մասշտաբները բացատրելու համար անհրաժեշտ է հասկանալ եկամտի և սպառման միջև փոխկապվածությունը ժամանակի ընթացքում: 1990թ. մի քանի աշխատություններում Դիթոնը ցույց տվեց, որ սպառման տեսությունը չի կարող բացատրել իրական հարաբերությունները, եթե ելակետը համախառն եկամուտներն ու սպառումն են: Փոխարենը, պետք է ամփոփել, թե ինչպես են անհատները հարմարեցնում իրենց սպառումը իրենց անձնական եկամտին: Այս հետազոտությունը պարզ ցույց տվեց, թե ինչու է անհատական տվյալների վերլուծությունը առանցքային նշանակություն ունենում համախառն տվյալների մեջ մեր տեսած օրինաչափությունները բացատրելու համար, մոտեցում, որը սկսած այն ժամանակից լայնորեն ընդունվել է ժամանակակից մակրոտնտեսագիտության մեջ:
- Ինչպե՞ս լավագույն ձևով չափել և վերլուծել բարեկեցությունն ու աղքատությունը: Իր վերջին հետազոտություններում Դիթոնը կարևորում է, թե ինչպես կարելի է օգտագործել տնային տնտեսությունների անձնական սպառման մակարդակը տնտեսական զարգացման մեխանիզմները բացահայտելու համար: Նրա հետազոտություններում առանցքային են տնային տնտեսությունների շրջանում անցկացրած հարցումները, որոնք օգնել են զարգացման տեսությունը տեսական դաշտից տեղափոխելու անհատական համախառն մանրակրկիտ տվյալների վրա հիմնված էմպիրիկ դաշտ:
2013թ․-ին Դիթոնը հրապարակեց «Մեծ փախուստը» վերնագրով գիրքը, որը հետազոտություն է հարստության, բարեկեցության և անհավասարության մասին: Ըստ Դիթոնի՝ «աշխարհը չափազանց անհավասար է», «այժմ կյանքն ավելի լավն է, քան պատմության ցանկացած ժամանակ»: Խոսքը «առաջընթացի և անհավասարության միջև անվերջանալի «պարի» մասին է, այն մասին, թե ինչպես է առաջընթացը ստեղծում անհավասարություն, և թե ինչպես անհավասարությունը երբեմն կարող է օգտակար լինել … և երբեմն էլ անօգուտ լինել առաջընթացի համար»: Նա պնդում է, որ աշխարհի ամենաաղքատ երկրներում աղքատության դեմ պայքարի հաջողության հիմնական խոչընդոտը վատ կառավարությունն է, այլ ոչ թե ռեսուրսների պակասը: Նա նաև քննադատում է աղքատներին գլոբալ օգնություն տրամադրելը՝ պնդելով, որ դա կարող է ավելի շատ վնաս պատճառել, քան օգուտ բերել:
Դիթոնը աղքատության պաշտոնական շեմը սահմանելու քննադատ է, որը Համաշխարհային բանկը 1990 թվականից ի վեր օգտագործում է ամբողջ աշխարհում «զրկանքները» չափելու համար: Financial Times-ին տված հարցազրույցում Դիթոնը շեշտում է, որ աղքատության շեմը մոլորեցնող է. «Դուք ունեք մի գիծ, շեմ, որը ոչ ոք չգիտի, թե որտեղ այն դնել: Կարծում եմ, որ Համաշխարհային բանկը որոշակի ինստիտուցիոնալ կողմնակալություն ունի ավելի շատ աղքատություն բացահայտելու, այլ ոչ թե այն կրճատելու հարցում»:
Դիթոնի հետազոտությունը միավորում է նաև երկու կարևոր տարր՝ առողջություն և բարեկեցություն: Առողջությունն ու հարստությունը սերտ, չնայած ոչ կատարյալ ձևով փոխկապակցված են աշխարհի երկրներում: Ծնվելու ժամանակ եկամտի և կյանքի տևողության միջև կապը դրական է, բայց ոչ գծային:
Դիթոնը հիմնականում ագնոստիկ է եկամտի և առողջության կապի պատճառների հարցում: Նա հայտնում է, որ եկամտի համամասնական բարձրացումը կապված է կյանքի տևողության անընդհատ աճի` երկարակեցության հետ: Ժամանակի ընթացքում դիտարկվում է ինչպես առողջության, այնպես էլ եկամտի բարելավում, սակայն որոշ աղետալի ընդհատումներով (ինչպիսին էր, օրինակ 1958-1961 թվականներին «Մեծ ցատկը» Չինաստանում):
Առողջության բարելավումը կապված է ինչպես եկամտի, այնպես էլ գործնական գիտելիքների հետ, և Դիթոնը պնդում է, որ գիտելիքները կարևորագույն նշանակություն ունեն, և եկամուտը բարեկեցության այլ ասպեկտների խթանման գործոն է: Միկրոբներից հիվանդությունների առաջացման տեսության (անվանում են «միկրոբների տեսություն») հայտնաբերումը և տարածումը կարևոր էր ինֆեկցիոն հիվանդությունների և երեխաների մահացության մակարդակը նվազեցնելու համար: «Միկրոբների տեսության արդյունքների «վերափոխելն» անվտանգ ջրի ու սանիտարիայի պահանջում է ժամանակ, փող, ինչպես նաև պետական հնարավորություն. դրանք հասանելի չէին մեկ դար առաջ, և աշխարհի շատ մասերում դրանք այսօր էլ մատչելի չեն»:
Դիթոնը առաջ է բերում խնդիր. Ինչու՞ աղքատ երկրներում երեխաները պետք է մահանան, երբ նրանք կարող են չմահանալ, եթե ծնված լինեին հարուստ երկրներում: Տնտեսական աճը կարող է բերել առողջության բարելավում, բայց Դիթոնը օգտագործում է Չինաստանի օրինակը՝ ցույց տալու, որ «տնտեսական աճը բարեկեցության համար անհրաժեշտ առողջության բաղադրիչի «ինքնաբերաբար» բարելավում չի բերում: Չինաստանում կարևոր էր քաղաքականությունը»: Իրականում նա պնդում է, որ «գոյություն չունի կապ» տնտեսական աճի արագության և մանկական մահացության աստիճանի անկման արագության միջև, երբ տվյալները վերլուծվում են ըստ երկրի:
Դիթոնը կոչ է անում սկսել գործընթաց, որը հնարավորություն կտա հասարակությանը հասկանալ, թե ինչպես են եկամուտը և առողջությունը փոխազդում, և ինչպես է առողջության ծախսերի աճը ազդում բարեկեցության այլ ասպեկտների վրա:
Ուսումնասիրելով Երկրորդ աշխարհամարտից հետո տնտեսական բարգավաճման գլոբալացումը` Դիթոնը փաստում է, որ հարյուր միլիոնավոր մարդիկ դուրս են եկել աղքատությունից և զրկանքներից: Մինչ հարուստ երկրները շարունակում են աճել, և նրանց միջին եկամուտները համընկնում են, աշխարհի բոլոր երկրների փորձը շատ ավելի բազմազան է: 1960թ․-ից 2010 թ. ընթացքում մի շարք երկրների (Չինաստան, Հոնկոնգ, Մալայզիա, Սինգապուր, Հարավային Կորեա, Թայվան, Թաիլանդ և Բոտսվանա) տնտեսական աճը տարեկան ավելի քան 4 տոկոս էր, որը հանգեցրել է միջին եկամուտների յոթնապատիկ աճի: Բայց շատ այլ երկրներ ընդհանրապես չեն ունեցել տնտեսական աճ, և ոմանք (Կենտրոնական Աֆրիկայի Հանրապետություն, Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետություն, Գվինեա, Հաիթի, Մադագասկար, Նիկարագուա և Նիգերիա) իրականում ավելի վատ վիճակում են գտնվում այժմ, քան հիսուն տարի առաջ էին: Նա պնդում է, որ չնայած տնտեսական աճի և աղքատության ծավալների կրճատման միջև անհրաժեշտ կապ չկա, սակայն իրականում աշխարհում աղքատության կրճատման մեծ մասը պայմանավորված է բնակչության թվով աշխարհի երկու խոշորագույն երկրների՝ Չինաստանի և Հնդկաստանի տնտեսական աճով: Եվ քանի որ աշխարհի այդ երկու ամենամեծ երկրներն արագ զարգացող երկրների շարքում են, աշխարհում «միջին մարդն» ավելի լավ վիճակում է, քան «միջին երկիրը»:
Հիմնականում սա լավ է (չնայած ակնհայտորեն կարող էր ավելի լավ լինել), բայց մենք իրականում շատ բան չենք հասկանում, թե ինչպես է դա տեղի ունեցել: «Անհասկանալի են պատճառները, թե ինչու են որոշ երկրներ արագ աճում, իսկ ոմանք` դանդաղ»:
Առավել հակասականը «օգնության պատրանքն» է. «Սխալ համոզմունքն այն մասին, որ գլոբալ աղքատությունը կարող է վերացվել, եթե միայն հարուստ երկրների մեծահարուստները մեծ գումարներ տան աղքատ երկրների աղքատներին»: Օգնության այս «հիդրավլիկ» մոտեցումը սխալ է: Դիթոնը մնում է այն համոզման, որ «թե՛ տեսությունը, թե՛ փորձը ցույց են տալիս, որ տնտեսական աճն աղքատության ամենաապահով և տևական լուծումն է»:
