Տնտեսական ազատության և ազատ շուկայի վերաբերյալ քննարկումներում հաճախ հանդիպող անուններից մեկը Ֆրիդրիխ Հայեկն է։ Ազատականության հետևորդների բնորոշմամբ՝ եթե քսաներորդ դարի որևէ տնտեսագետ եղել է «Վերածննդի մարդ», ապա այդ մարդը Ֆրիդրիխ Ավգուստ ֆոն Հայեկն էր: Նա հիմնարար ներդրում է ունեցել ոչ միայն տնտեսագիտության, այլև քաղաքական տեսության և հոգեբանության մեջ: Նրա աշխատություններից շատերն այնքան նշանավոր են, որ մարդիկ դրանք դեռ կարդում են դրանց գրվելուց ավելի քան հիսուն տարի հետո: Այսօր տնտեսագիտության գծով ասպիրանտներից շատերն, օրինակ, ուսումնասիրում են Հայեկի՝ 1930-ական և 1940-ական թվականների հոդվածները տնտեսագիտության և գիտելիքների վերաբերյալ՝ դուրս բերելով գաղափարներ, որ իրենց ավագ գործընկեր տնտեսագետներից ոմանք դեռևս ամբողջովին չեն հասկացել: Իր «Հրամայող բարձունքները» գրքում ամերիկացի տնտեսագետ Դանիել Երգինը Հայեկին անվանում է քսաներորդ դարի երկրորդ կեսի ականավոր տնտեսագետ:
Հայեկը տնտեսագիտության ավստրիական դպրոցի ամենահայտնի պաշտպանն էր: Առաջին աշխարհամարտից հետո, Վիեննայի համալսարանում իրավագիտության և քաղաքագիտության դոկտորի աստիճան ստանալով, Հայեկն այլ երիտասարդ տնտեսագետների հետ միասին միացավ հայտնի տնտեսագետ, դասական լիբերալիզմի կողմնակից Լյուդվիգ ֆոն Միզեսի մասնավոր սեմինարին, որը 20-րդ դարի ամենաազդեցիկ տնտեսագետներից մեկի՝ Ջոն Մեյնարդ Քեյնսի «Քեմբրիջյան խմբակի» ավստրիական համարժեքն էր: 1927թ.-ին Հայեկը դարձավ նորաստեղծ Գործարար պարբերաշրջանների հետազոտության ավստրիական ինստիտուտի տնօրեն, իսկ 1930-ականների սկզբին տեղափոխվեց Լոնդոնի տնտեսագիտության դպրոց, որտեղ մնաց տասնութ տարի։
Տնտեսագիտության ավստրիական դպրոցի հայտնի ներկայացուցիչները
1920-ականներից 1930-ական թվականներին Հայեկի աշխատությունների մեծ մասը նվիրված է եղել գործարար պարբերաշրջանների ավստրիական տեսությանը, կապիտալի և դրամական տեսություններին։ Հայեկը կապ է տեսել այդ երեք տեսությունների միջև։ Նա պնդում էր, որ ցանկացած տնտեսության գլխավոր խնդիրն այն է, թե ինչպես են համակարգվում մարդկանց գործողությունները։ Ինչպես Ադամ Սմիթը, նա նույնպես նկատել է, որ գների համակարգը (ազատ շուկան) հիանալի համակարգում է մարդկանց գործողությունները, եթե նույնիսկ այդ համակարգումը չի մտնում որևէ մեկի մտադրությունների մեջ: Հայեկը գտնում էր, որ շուկան տարերային կարգ է։ Տարերային ասելով Հայեկը ենթադրում էր չպլանավորված վիճակ․ շուկան ոչ մեկի կողմից չէր նախագծվել, այլ դանդաղ զարգացել էր մարդկային գործողությունների արդյունքում։ Սակայն շուկան աշխատում է ոչ կատարյալ։ Հայեկին հետաքրքրում էր, թե ինչն է ստիպում շուկային չհամակարգել մարդկանց ծրագրերն այնպես, որ ժամանակ առ ժամանակ մեծ թվով մարդիկ գործազուրկ լինեն։
Ըստ նրա՝ պատճառներից մեկը կենտրոնական բանկի կողմից փողի առաջարկի ավելացումն էր։ Իր «Գներ և արտադրություն» գրքում Հայեկը պնդում էր, որ նման աճը կհանգեցնի տոկոսադրույքների նվազմանը, ինչը վարկն արհեստականորեն էժան կդարձնի: Այդ ժամանակ գործարարները կապիտալ ներդրումներ կկատարեն, որոնք նրանք չէին անի, եթե հասկանային, որ վարկային շուկայից խեղաթյուրված գնային ազդակ են ստանում։ Բայց կապիտալ ներդրումները միատարր չեն։ Երկարաժամկետ ներդրումներն ավելի զգայուն են տոկոսադրույքների նկատմամբ, քան կարճաժամկետ ներդրումները, ճիշտ այնպես, ինչպես երկարաժամկետ պարտատոմսեր են ավելի զգայուն տոկոսադրույքների նկատմամբ, քան գանձապետական մուրհակները։ Դրա համար էլ արհեստականորեն ցածր տոկոսադրույքները ոչ միայն արհեստականորեն մեծ ներդրումների պատճառ են հանդիսանում, այլև՝ ոչ արդյունավետ ներդրումների՝ չափազանց մեծ ներդրումներ երկարաժամկետ նախագծերում կարճաժամկետ նախագծերի համեմատ, և վերելքը վերածվում է անկման: Հայեկը անկումը դիտում էր որպես առողջ և անհրաժեշտ ճշգրտում։ Նա պնդում էր, որ անկումներից խուսափելու համար պետք խուսափել այդ անկումներն առաջացնող վերելքներից:
Հայեկը գիտական հակասությունների մեջ է մտնում Քեյնսի հետ, ով տնտեսագիտական մի ամբողջ ուղղության հիմնադիր էր։ Քեյնսը տնտեսության պետական կարգավորման կողմնակից էր, իսկ Հայեկը՝ ազատ շուկայի։ Հայեկը կարծում էր, որ գործազրկության դեմ պայքարի քեյնսյան քաղաքականությունն անխուսափելիորեն կհանգեցներ գնաճի, և գործազրկության մակարդակը ցածր պահելու համար կենտրոնական բանկը ստիպված կլիներ ավելի արագ ավելացնել փողի առաջարկը՝ հանգեցնելով ավելի բարձր գնաճի: Հայեկի այս միտքը, որը նա արտահայտել էր դեռևս 1958 թվականին, այժմ ընդունվում է առաջատար տնտեսագետների կողմից։
1930-ականների վերջին և 1940-ականների սկզբին Հայեկը բանավեճ սկսեց այն մասին, թե կարող է արդյոք սոցիալիստական պլանավորումը աշխատել։ Նա պնդում էր, որ այն չի կարող։ Ըստ Հայեկի՝ պատճառը, որ սոցիալիստ տնտեսագետները կարծում էին, թե կենտրոնացված պլանավորումը կարող է աշխատել, այն էր, որ նրանք կարծում էին, թե պլանավորողները կարող են վերցնել տրված տնտեսական տվյալները և ռեսուրսները համապատասխանաբար բաշխել: Սակայն Հայեկը նշեց, որ այդ տվյալները «տրված» չեն։ Այդ տվյալները գոյություն չունեն և չեն կարող գոյություն ունենալ որևէ բանականության մեջ։ Ավելի շուտ, յուրաքանչյուր անհատ ունի կոնկրետ ռեսուրսների և դրանց օգատգործման համար պոտենցիալ հնարավորությունների մասին գիտելիքներ, որոնք կենտրոնացված պլանավորողը չի կարող երբեք ունենալ։ Հայեկի խոսքով ազատ շուկայի արժանիքը կայանում է նրանում, որ այն մարդկանց առավելագույն ազատություն է տալիս օգտագործելու այն տեղեկատվությունը, որը միայն նրանք ունեն։ Այլ կերպ ասած՝ շուկայական գործընթացը ստեղծում է տվյալները։ Առանց շուկաների տվյալները գրեթե գոյություն չունեն։ Անհատների իրենց գիտելիքների հիման վրա գործելու կարևորությունը Հայեկի համար հեղափոխական հոդվածի թեմա հանդիսացավ՝ «Գիտելիքների օգտագործումը հասարակության մեջ» խորագրով։ Առաջատար տնտեսագետները և նույնիսկ շատ սոցիալիստ տնտեսագետներ այժմ ընդունում են Հայեկի փաստարկը:
1944 թվականին Հայեկը քննադատեց սոցիալիզմը բոլորովին այլ տեսանկյունից։ Նա շատ ուշադիր հետևում էր 1920-ական թվականների և 1930-ականների սկզբի Գերմանիային։ Բրիտանիա տեղափոխվելուց հետո նա նկատեց, որ շատ բրիտանացի սոցիալիստներ պաշտպանում էին մարդկանց կյանքի նկատմամբ կառավարական վերահսկողության (պետական կարգավորման) այն նույն քաղաքականություններից որոշները, որոնք նա պաշտպանված էր տեսել Գերմանիայում 1920-ական թվականներին: Դրա համար Հայեկը գրեց «Ճանապարհ դեպի ստրկություն» գիրքը, որպեսզի իր բրիտանացի համաքաղաքացիներին նախազգուշացնի սոցիալիզմի վտանգների մասին։ Նրա հիմնական փաստարկն այն էր, որ մեր տնտեսական կյանքի նկատմամբ կառավարական վերահսկողությունը (պետական կարգավորումը) հավասար է ամբողջատիրության (տոտալիտարիզմի)։ «Տնտեսական վերահսկողությունը միայն վերահսկողություն չէ մարդկային կյանքի մի բնագավառի նկատմամբ, որը կարող է առանձնացվել մնացածից, դա միջոցների նկատմամբ վերահսկողությունն է մեր բոլոր նպատակների համար»։ Հասարակության կողմից կոլեկտիվիզմի և կենտրոնացված պլանավորման օգտին տնտեսական ազատության մերժումը Հայեկն անվանել է «ճանապարհ դեպի ստրկություն», ինչը հանգեցնում է մարդու կողմից ոչ միայն տնտեսական, այլև հիմնական ազատության կորստին:
«Ճանապարհ դեպի ստրկություն», 1944թ․
Այս գիրքը բարձր է գնահատել նաև Քեյնսը։ Գրքի վերաբերյալ Քեյնսն ասել է․ «Իմ կարծիքով սա փառահեղ գիրք է․․․ Բարոյապես և փիլիսոփայորեն ես գործնականորեն ամբողջությամբ համաձայն եմ դրա հետ, և ոչ միայն համաձայն եմ, այլև խորապես համաձայն եմ»։
Չնայած Հայեկը «Ճանապարհ դեպի ստրկություն» գիրքը նախատեսել էր միայն բրիտանական լսարանի համար, այն նաև լավ տարածում ունեցավ Միացյալ Նահանգներում: Այս գրքով Հայեկը հաստատվեց որպես աշխարհի առաջատար դասական լիբերալ։ Այն մեծ ազդեցություն ունեցավ Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ Մարգարետ Թետչերի վրա։ Հայեկի աշխատություններն ընդունվեցին ԱՄՆ-ի և Մեծ Բրիտանիայի վարչակազմերի կողմից, որոնք Հայեկի առաջարկությամբ կրճատեցին պետական ծախսերը, տնտեսության մեջ չեղարկեցին պետական վերահսկողությունը և սահմանփակեցին արհմիությունների մենաշնորհային ազդեցությունը։
Մի քանի տարի անց հայտնի տնտեսագետներ Միլթոն Ֆրիդմանի, Ջորջ Սթիգլերի և այլոց հետ նա ստեղծեց Մոն Պելերինի միությունը, որպեսզի դասական լիբերալները կարողանային հանդիպել յուրաքանչյուր երկու տարին մեկ և բարոյական աջակցություն ցուցաբերել միմյանց։
Մոն Փելերին միության առաջին հանդիպումը, հիմնադիր անդամներ Ֆրիդրիխ Հայեկի (ձախից, սեղանի շուրջ) և Լյուդվիգ ֆոն Միզեսի (առաջին շարքում, աջից երկրորդը) հետ, Մոն Փելերին, Շվեյցարիա, 1947թ.
«Ազատության սահմանադրությունը» գրքում Հայեկը ներկայացրել է իր տեսակետը քաղաքական տեսության մեջ կառավարության պատշաճ դերի մասին։ Իրականում դա ավելի լայն տեսակետ էր կառավարության պատշաճ դերի վերաբերյալ, քան նրա դասական լիբերալ գործընկերներից շատերինը: Նա քննարկում էր ազատության սկզբունքները և իր քաղաքական առաջարկները հիմնավորում այդ սկզբունքներով։ Օրինակ, Հայեկի գլխավոր առարկությունը պրոգրեսիվ հարկման դեմ ոչ թե այն էր, որ դա հանգեցնում է անարդյունավետության, այլ այն, որ դա խախտում է հավասարությունը օրենքի առաջ։
1962թ.-ին Հայեկը վերադարձավ Եվրոպա՝ որպես Գերմանիայի Ֆրայբուրգի համալսարանի տնտեսական քաղաքականության պրոֆեսոր։ Նրա հրապարակումները զգալիորեն դանդաղեցին 1970-ականների սկզբին։ 1974 թվականին Հայեկը տնտեսագիտության ոլորտում Նոբելյան մրցանակը կիսեց շվեդ Գուննար Մյուրդալի հետ՝ փողի տեսության ու տնտեսական տատանումների վերաբերյալ նորարարական աշխատանքի և տնտեսական, սոցիալական ու ինստիտուցիոնալ երևույթների խորը վերլուծությունների համար։ Այս պարգևը կարծես նոր կյանք ներշնչեց նրան, և նա նորից սկսեց աշխատություններ հրատարակել ինչպես տնտեսագիտության, այնպես էլ քաղաքականության ոլորտում: Ութսունինը տարեկանում Հայեկը դեռ աշխատություններ էր հրապարակում։
