(հատված հայտնի տնտեսագետ Միլթոն Ֆրիդմանի՝ Նոբելյան մրցանակաբաշխության դասախոսությունից, 1976 թ․ դեկտեմբերի 13)
Երբ 1968թ․ Շվեդիայի Բանկը ստեղծեց տնտեսագիտության ոլորտի մրցանակ՝ ի հիշատակ Ալֆրեդ Նոբելի, թե՛ գիտնականների, թե՛ հասարակության լայն շրջանում անկասկած, գոյություն ուներ, և դեռևս շարունակում է մնալ տարածված թերահավատություն տնտեսագիտությունը քիմիային, ֆիզիկային և բժշկությանը զուգահեռ դիտարկելու նպատակահարմարության վերաբերյալ: Դրանք համարվում են «ճշգրիտ գիտություններ», որոնցում օբյեկտիվ, կուտակային, վերջնական գիտելիքները հնարավոր են: Տնտեսագիտությունը և դրա «ընկերակից» հասարակական գիտություններն, ավելի շատ, դիտարկում են որպես փիլիսոփայության ճյուղեր, քան պատշաճ կերպով սահմանված և արժեքներով ամրագրված հստակ գիտություն, քանի որ գործ ունեն մարդու վարքի հետ: Մի՞թե այն հասարակական գիտությունները, որոնցում գիտնականները վերլուծում են իրենց և իրենց ընկերների պահվածքը, որոնք իրենց հերթին հետևում և արձագանքում են գիտնականների ասածներին, չեն պահանջում սկզբունքորեն տարբեր մեթոդներ: Մի՞թե դրանք չպետք է գնահատվեն տարբեր չափանիշներով:
Ես ինքս երբեք չեմ ընդունել այս տեսակետը: Ես կարծում եմ, որ այն արտացոլում է ոչ այնքան հասարակական գիտության, որքան բնագիտության բնույթի և հնարավորությունների ոչ ճիշտ ընկալումը: Երկու դեպքում էլ չկան «որոշակի» նյութական գիտելիքներ. միայն փորձնական վարկածներ, որոնք երբեք չեն կարող «ապացուցվել», բայց չեն կարող նաև հերքվել: Թե՛ հասարակական, թե՛ բնական գիտություններում պոզիտիվ գիտելիքների[1] ծավալն աճում է՝ պայմանավորված այն երևույթները կանխատեսելու փորձագիտական վարկածի ձախողմամբ, որոնք փորձում են բացատրել այդ վարկածն այն «ուղղելու» միջոցով, քանի դեռ ինչ-որ մեկը չի առաջարկել նոր վարկած, որն ավելի էլեգանտ կամ պարզ ձևով իր մեջ կմարմնավորի խնդրահարույց երևույթները, և այդպես մինչև անսահմանություն: Երկուսում էլ փորձը երբեմն հնարավոր է, երբեմն` ոչ: Երկու դեպքում էլ ոչ մի փորձառություն ամբողջությամբ չի վերահսկվում: Երկու դեպքում էլ ինքնուրույն փակ համակարգ ունենալու կամ հետազոտողի և դիտարկվող օբյեկտի միջև փոխազդեցությունից խուսափելու հնարավորություն չկա: Գյոդելի թեորեմը մաթեմատիկայում, Հեյզենբերգի անորոշության սկզբունքը ֆիզիկայում, ինքնուրույն կատարվող կամ ինքնազսպող կանխատեսումը հասարակական գիտություններում ցույց են տալիս այս սահմանափակումները:
Իհարկե, տարբեր գիտություններ գործ ունեն տարբեր առարկաների հետ, ունեն տարբեր ապացույցներ, որոնց վրա պետք է հիմնվեն (օրինակ՝ ինտրոսպեկցիան ապացույցների ավելի կարևոր աղբյուր է հասարակական գիտությունների, քան բնական գիտությունների համար), որպեսզի վերլուծության առավել օգտակար մեթոդներ գտնեն և իրենց կողմից ուսումնասիրվող երևույթները կանխատեսելու մեջ հաջողության հասնեն: Այսպիսի տարբերություններն, օրինակ, ֆիզիկայի, կենսաբանության, բժշկության և օդերևութաբանության միջև այնքան մեծ են, որքան դրանցից որևէ մեկի և տնտեսագիտության միջև:
Նույնիսկ գիտական դատողություններից գնահատող դատողություններն[2] առանձնացնելու դժվարին խնդիրն առանձնահատուկ չէ հասարակական գիտությունների համար: Ես լավ հիշում եմ Քեմբրիջի համալսարանական քոլեջի ընթրիքը, երբ ես նստած էի գործընկեր տնտեսագետի և մեծ մաթեմատիկական վիճակագիր ու գենետիկ Ռ. Ա. Ֆիշերի միջև: Իմ գործընկեր տնտեսագետը պատմեց մի ուսանողի մասին, ում նա դասավանդում էր աշխատանքի տնտեսագիտություն առարկան և ով արհմիությունների ազդեցության վերլուծության հետ կապված ասում էր. «Դե, իհարկե, պարոն X-ը (այլ քաղաքական համոզման մեկ այլ տնտեսագետ) համաձայն չի լինի դրան»: Իմ կոլեգան այս փորձը համարեց տնտեսագիտության սարսափելի մեղադրանք, քանի որ դա ցույց էր տալիս դրական տնտեսագիտության[3] գնահատողական արժեք չունենալը: Ես դիմեցի սըր Ռոնալդին և հարցրեցի՝ արդյո՞ք նման փորձը եզակի է հասարակական գիտությունների համար: Նրա պատասխանը «ոչ» էր, և նա սկսեց մեկը մյուսի հետևից պատմել պատմություններ, թե որքան ճշգրիտ կարող էր գենետիկայի մեջ տեսակետներ քաղել` ելնելով քաղաքական հայացքներից:
Իմ հիանալի ուսուցիչներից մեկը՝ Ուեսլի Ք. Միթչելը, ինձ բացատրեց այն հիմնական պատճառը, թե ինչու գիտնականներն «առանց արժեքի» գիտությամբ զբաղվելու խթան ունեն, անկախ նրանց սկզբունքներից և որքան էլ որ ցանկանան, դրանք տարածել ու խթանել: Որպեսզի նպատակին հասնելու գործողության ընթացք առաջարկենք, նախ պետք է իմանանք՝ արդյո՞ք գործողության այդ ընթացքը կնպաստի իրական նպատակին: Դրական գիտական գիտելիքները, որոնք մեզ հնարավորություն են տալիս կանխատեսել գործողությունների հնարավոր ընթացքի հետևանքները, անպայման պարտադիր պայման են գործողության այդ ընթացքի ցանկալիության նորմատիվային վճռի համար:
Դեպի Դժոխք ճանապարհը հարթեցված է բարի նպատակներով, հենց այս բավականին ակնհայտ կետի անտեսման պատճառով:
Այս կետը հատկապես կարևոր է տնտեսագիտության մեջ: Աշխարհի շատ երկրներ այսօր ունեն սոցիալապես կործանարար գնաճ, գործազրկության ոչ նորմալ բարձր մակարդակ, տնտեսական ռեսուրսների չարաշահում և, որոշ դեպքերում, մարդու ազատության ճնշում ոչ թե այն պատճառով, որ չար մարդիկ միտումնավոր ձգտում էին հասնել այդ արդյունքներին և ոչ էլ քաղաքացիների արժեքների միջև տարբերությունների պատճառով, այլ կառավարության կողմից իրականացվող միջոցառումների հետևանքների վերաբերյալ սխալ դատողությունների պատճառով. սխալներ, որոնք գոնե սկզբունքորեն ի վիճակի են շտկվել դրական տնտեսագիտության առաջընթացով:
[1] Պոզիտիվ գիտելիքները հիմնված են բնական երևույթների և դրանց հատկությունների ու հարաբերությունների վրա: Այսպիսով, զգայական փորձից բխող տեղեկատվությունը, որը մեկնաբանվում է բանականության և տրամաբանության միջոցով, բոլոր հեղինակավոր գիտելիքների բացառիկ աղբյուրը է։
[2] Գնահատող դատողություն կամ արժեքային դատողություն նշանակում է ինչ-որ բանի կամ ինչ-որ մեկի ճշմարտության կամ սխալ լինելու կամ օգտակարության մասին դատողություն, որը հիմնված է համեմատության կամ այլ հարաբերականության վրա: Արժեքային դատողությունը կարող է վերաբերել այն դատողությանը, որը հիմնված է որոշակի արժեքների կամ որոշակի արժեքային համակարգի վրա:
[3] Դրական տնտեսագիտությունը օբյեկտիվ վերլուծությունն օգտագործում է տնտեսագիտության ուսումնասիրության մեջ: Սա տնտեսագիտության այն ճյուղն է, որը վերաբերում է տնտեսական երևույթների նկարագրմանը և բացատրությանը: Այն կենտրոնանում է փաստերի ու պատճառահետևանքային վարքագծային հարաբերությունների վրա և ներառում է տնտեսագիտության տեսությունների մշակումն ու փորձարկումը: Այսինքն, տնտեսագետներից շատերը նայում են, թե ինչ է տեղի ունեցել և ինչ է այժմ տեղի ունենում տվյալ տնտեսությունում՝ հիմք կազմելով ապագայի կանխատեսումների համար:
Թարգմանությունը՝ Սրբուհի Իսրայելյանի
