Վ. Ա. Փեյթոն, The Freeman պարբերականի 1963 թ. սեպտեմբերյան համարից
(թարգմանությունը “Free Market Economics” գրքից)
Պատմում են, որ մի օր երեկոյան զովին, տիար Զատիկն ու օրիորդ Հազարոտնուկը, քարերի տակից դուրս գալով մաքուր օդ շնչելու, սկսեցին բամբասել դեսից-դենից, ինչպես հին օրերում սովորություն կար այդպիսի կենդանիների շրջանում։
«Բարի երեկո, օրիորդ Հազարոտնուկ, սիրելիս»,– ասաց տիար Զատիկը հնարավորինս ամենաբարեհամբույր ձայնով։ «Բարի երեկո, տիար Զատիկ»,– զվարթորեն պատասխանեց օրիորդը։
Երբ եղանակից, ուտելիքի շատուքիչ լինելուց ու վտանգավոր վերջին դեպքերից մի քիչ խոսելուց հետո զրույցը դանդաղեց, տիայր Զատիկը, փորձելով խոսակցությունը վերստին աշխուժացնել, նոր թեմա բացեց։
«Օրիորդ Հազարոտնուկ»,– ասաց նա,– «թեեւ առաջ երբեւէ չեմ ակնարկել, ինձ վաղուց զարմացնում ու հետաքրքրում է Ձեր անատոմիայի մի ուշագրավ մանրամասն՝ Ձեր ոտքերի աննման բազմությունը։ Ես անչափ տպավորված եմ նաեւ այն վարպետությամբ, որով վազելիս կառավարում եք դրանք։ Ինչ մեղքս թաքցնեմ, ես ընդամենը վեցն ունեմ ղեկավարելու, բայց չեմ կարողանում Ձեզ պես աշխույժ շարժվել, եւ բոլոր ընկերներս ինձ համարում են նույնիսկ բավականին անշնորհք։ Մինչդեռ Դուք քանի՞սն ունեք… անթիվ-անհամար… բայց կարողանում եք տիրապետել դրանց բոլորին առանց առերեւույթ դժվարության, եւ որ կողմ ցանկանաք, շրջում եք մեծ արագությամբ ու նուրբ վայելչությամբ՝ թեքվելով առանց նվազագույն ճիգի։ Ասացեք խնդրեմ, սիրելի օրիորդ, ինչպե՞ս է առհասարակ դա հաջողվում Ձեզ»։
Այս փոքրիկ ճառը լսելով՝ օրիորդ Հազարոտնուկը գլխով թեթեւ շարժում արեց ետ, աչքերը սեթեւեթանքով խաղացրեց (ընթերցողին գուցե պետք լինի մի քիչ երեւակայություն բանեցնել) եւ ասաց.
«Դուք անչափ նրբանկատ եք, տիար Զատիկ, բայց իրականում շատ մեծ նշանակություն եք տալիս պարզ մի բանի։ Այո, ընդունում եմ իհարկե, որ քայլվածքս սահուն է ու վայելուչ, բայց իրականում ինձ շատ հեշտ է ոտքերս շարքով-կարգով պահելն ու կամքիս ենթարկեցնելը»։
Այնինչ, տիար Զատիկին այս պատասխանը չբավարարեց. «Դա գուցեեւ հեշտ թվա Ձեզ»,– ասաց նա,– «բայց Ձեր շարժական ապարատը բավականին բարդ է պատկերանում ինձ, եւ ես չեմ հասկանում, թե ինչպես եք հաջողացնում նույնիսկ հազվագյուտ դեպքերում ոտքը ոտքին չգցել ու չխճճվել քայլելիս։ Շատ կցանկանայի, որ բացատրեիք՝ ինչն ինչոց է։ Ենթադրենք, օրինակ, ուզում եք շարժել ձախից տասնվեցերորդ ոտքը։ Ի՞նչպես եք ճիշտ հրահանգը տեղ հասցնում ու գործը գլուխ բերում»։
«Դրանում բարդ բան չկա»,– աշխուժորեն արձագանքեց նա,– «հիմա ցույց տամ»։– Եւ օրիորդ Հազարոտնուկը փորձեց կատարել խնդրանքն ու շարժել ոտքը։ Բայց որքան էլ ծալվեց-բացվեց, որքան էլ ճգնեց ու քրտինք թափեց, չկարողացավ ստանալ ցանկալի արդյունքը։ Ի վերջո, ձախից տասնվեցերորդ ոտքը շարժելու փոխարեն, հազիվ կարողացավ աննշան մի ջղաձգում անել աջից տասներկուերորդով (առջեւից հաշված)։
Տիար Զատիկն այդ պահին գիտակցեց, որ առանց իմանալու դիպել է մի բանի, որը լավ կլիներ հանգիստ թողնել, եւ տեսնելով, թե ինչպես է օրիորդ Հազարոտնուկը տառապում ապարդյուն ջանքերից՝ լրջորեն անհանգստացավ։
«Օրիորդ Հազարոտնուկ, աղաչում եմ»,– թախանձեց նա,– «Ձեր գեղեցիկ գլուխը մի՛ զբաղեցրեք անմիտ հարցովս։ Ես պատասխանի կարիք իրականում բոլորովին չունեմ ու վախենամ վնաս պատճառեք Ձեզ։ Եկեք սա թողնենք մեկ ուրիշ օրվա»։
Սակայն օրիորդ Հազարոտնուկը չէր ցանկանում ետ կանգնել եւ, ըստ սույն դրվագից պատմող բոլոր հաղորդումների, մոտ մեկ ժամ շարունակ հուսահատ փորձեց ու փորձեց, մինչեւ իսպառ հյուծվեց։ Ամենավատը, սակայն, առջեւում էր։ Երբ օրիորդն ի վերջո հանձնվեց, այնքան էր արդեն շփոթված, որ այլեւս չկարողացավ որեւէ շարժում անել։ Գրողներից մեկը նույնիսկ փոքրիկ երկտող է նվիրել այս դժբախտ ելքի նկարագրությանը, որը, եթե հիշողությունս չի դավաճանում, հնչում էր մոտավորապես այսպես.
Լարված ճիգերից նա այնքան հյուծվեց,
Որ անօգնական գետին տապալվեց։
Արդյունքում, խեղճ արարածի բոլոր վերջույթներն ընդմիշտ կաթվածահար եղան, եւ դեպքից շատ չանցած՝ նա մահացավ քաղցից։
Այս ուսանելի հեքիաթն ասելիք ունի նաեւ մեր օրերում, ասելիք, որը միանգամայն ակներեւ է բոլորին, ովքեր ծանոթ են ազատ շուկայի նրբին մեխանիզմում պետական միջամտության արդի ալիքի թողած ազդեցությանն ու անհանգստացած են դրանով։ Փոխանակային գործունեության գոյություն ունեցող ցանցը, հարաբերակից գների մոզաիկայով հանդերձ, մարդկային հասարակության հրաշքներից մեկն է, եթե ոչ դրանցից մեծագույնը։ Այս գործիքն է, որ ծնել եւ ձեւավորել է արտադրության մասնագիտացման հիրավի ապշեցուցիչ մակարդակը՝ հնարավոր դարձնելով սպառողական բարիքների եւ ծառայությունների անհամար բազմությունը։
Գործելով գնային կառուցվածքի միջոցով՝ շուկան ճանաչում, հաշվառում եւ ներառում է իր մեջ միլիոնավոր անհատների հակումներն ու նախընտրությունները, իսկ համակարգն ինքնին անմիջապես արտացոլում է մասնակիցների բանակի մշտապես փոփոխվող տրամադրությունները եւ մնացյալ անհամար հանգամանքները։ Սրա կապակցությամբ է, ահա, որ հաճախ կիրառվում է «հրաշք» բառը՝ նկարագրելու համար ազատ մրցակցային շուկայի գործառնությունը։ Առանց հրահանգների եւ ուղղորդման, առանց պետական միջամտության եւ կենտրոնական պլանավորման՝ շուկայի անանձնական ուժերն ինքնաշարժ գործողությամբ ուղղորդում են ռեսուրսների հատկացումը, գնահատում արտադրողական գործոնների ներդրումն ու բաշխում ապրանքները։ Այս հրաշալի մեխանիզմը, որը, սակայն, որեւէ մեկի գյուտը չէ, այլ տնտեսական զարգացման ու գործունեության էությունն ինքնին, անկասկած կարող է խեղվել ու ամբողջովին փլուզվել գիտակցական միջամտության եւ ձեւափոխումների պատճառով։
Անձեռնմխելի մնալու դեպքում, երբ պետության լծակները սահմանափակված են գիշատիչ քայլերի կանխարգելմամբ, շուկան հրաշքներ է գործում տնտեսվարման ուղենշման առումով, սակայն գների սահմանմամբ, պետական կարգավորմամբ, բյուրոկրատական միջամտությամբ ու պլանավորմամբ խեղդված շուկայական ապարատը սկսում է սայթաքել՝ արդյունքում դառնալով բոլորովին անարդյունավետ։ Տարիներ առաջ իր դասընթացներում Ֆրեդ Թեյլորը, հարցին մեծ կարեւորություն տալով, շեշտում էր անձեռնմխելիության քաղաքականության անհրաժեշտությունը, եթե մենք ցանկանում ենք, որ գնային համակարգն արդյունավետ մնա տնտեսական գործունեության ուղղորդման մեջ։ Այս առթիվ նրա հաճախակի հորդորը մեկն էր՝ «Կապիկություն մի արեք թերմոստատի հետ»։
Շուկայի վրա ազդելու մերօրյա պրակտիկայի ծանր արդյունքը տեսանելի է ամենուրեք, սակայն սոցիալիստական այս միտումներին դիմագրավելու նշանները չափազանց թույլ են։ Պլանավորողները ծալվում-բացվում են ինչպես ուզեն՝ ճիշտ օրիորդ Հազարոտնուկի պես, այնինչ տնտեսության վերահսկման յուրաքանչյուր հավելյալ ճիգը սկիզբ է դնում ջղաձգումների եւ հոդախախտումների մի նոր շղթայի։ Նվիրյալ ինտերվենցիոնիստները, սակայն, իրենց զգալով ձիու վրա, թվում է՝ ոչ մի մտավախություն չունեն այս ամեն ինչի ավարտին ե՛ւ նրանց, ե՛ւ, ցավոք, մեզ սպասվող լճացումից ու համընդհանուր կաթվածից։
Թարգմանիչ` Վազգեն Ղազարյան
