Հաղթահարել ճգնաժամը. կառավարության ծրագիր, թե՞ ազատ շուկայական մեխանիզմ

Տնտեսությունների համար ճգնաժամերն անխուսափելի են։ Պատմությունը լի է դրանցով, և ապագայում էլ, անկասկած, կլինեն նորերը։ Անցած հարյուրամյակի ընթացքում աշխարհն անսպասելի ցնցումների է ենթարկվել խոշոր գործադուլների, պատերազմների, անկումների և այլ տարբեր ճգնաժամերի տեսքով: Այժմ աշխարհն ապրում է հերթական ճգնաժամը, որը բնութագրվում է իր աննախադեպությամբ, անորոշությամբ, ընդգրկվածության չափազանց մեծ մասշտաբներով, պետական միջամտության շատ մեծ ծավալներով ու աջակցության հսկայական ծրագրերով։

20-րդ դարում սովորական մեթոդը, որի օգնությամբ շատ երկրներ հաղթահարում էին ճգնաժամերը՝ կիրառելով կառավարական արտակարգ ծրագրեր, հանգեցրեց տնտեսական ազատությունների մշտական կորուստների և տնտեսական ինստիտուտների մշտական խաթարումների։ Ամերիկացի տնտեսագետ և ազատականության կողմնակից Ռոբերտ Հիգսի կարծիքով, եթե կարողանանք դասեր քաղել անցյալի սխալներից, կկարողանանք խուսափել այնպիսի անհաջող զարգացումներից այն ժամանակ, երբ նորից ստիպված կլինենք հաղթահարել որևէ ճգնաժամ։

Նրա խոսքով՝ առաջին հերթին մենք պետք է հասկանանք, որ ընտրությունը կառավարության ծրագրի և անվերահսկելի «աղետի» մեջ չէ: Այլ ընտրությունը կայանում է պետական պաշտոնյաների կողմից (ովքեր կարող են գործադրել հարկադրանքի ուժ) ընդունվող վերականգնման միջոցառումների և մասնավոր անձանց կողմից (ովքեր պետք է սահմանափակվեն կամավոր ընդունված պայմանավորվածություններով) ընդունվող վերականգնման միջոցառումների միջև: Եվ կարևորագույն հարցերը կապված են ձեռնարկված միջոցառումների արդյունավետության և երկարաժամկետ հետևանքների հետ։

Ենթադրենք, ճգնաժամ է սկսվել, օրինակ՝ նավթի արտասահմանյան մատակարարումները կտրուկ նվազել են։ Նավթը որպես հումք օգտագործող արդյունաբերական ճյուղերը պետք է նվազեցնեն իրենց արտադրության տեմպերը։ Դրա հետևանքով աշխատողները կորցնում են աշխատանքը, նրանց աշխատավարձերը կամ կրճատվում են, կամ աշխատավարձ չեն ստանում։ Նավթային ճյուղերն ու ձեռնարկություններն իրենց վրա զգում են այդ ազդեցությունը։ Նրանք նույնպես պետք է կրճատեն իրենց ծախսերը։ Տնտեսական անկումը տարածվում է հանդարտ ջրի մեջ նետված քարից առաջացած ալիքների նման։ Եվ պետք է ինչ-որ բան ձեռնարկել։

Ոմանք, հավանաբար, կառաջարկեն, նույնիսկ կպնդեն, որ կառավարությունն «ինչ-որ բան անի»։ Կառավարության հակաճգնաժամային ծրագիրը կարող է բաշխել առկա պաշարները այն սպառողների միջև, որոնց պետական պաշտոնյաները համարում են ամենակարևորը, հնարավոր է՝ դրանք լինեն հիվանդանոցները, ոստիկանությունը, հրշեջ ծառայությունը, ֆերմերները: Իշխանությունները կարող են ձեռնամուխ լինել արտաքին պակասուրդով խաթարված ներքին հավասարակշռության վերականգնմանը։ Նրանք կարող են, օրինակ, տեղական վառելիք օգտագործող նավթավերամշակող ձեռնարկություններին ստիպել հրաժարվել իրենց մատակարարումների մի մասից ի օգուտ այն նավթավերամշակող ձեռնարկությունների, որոնք կախված են օտարերկրյա աղբյուրներից։ Իհարկե, փոխհատուցման ինչ-որ մեթոդ պետք է մշակվի․ ինչ-որ մեկը պետք է կառավարի կանոնները, որպեսզի ապահովի դրանց համապատասխանությունը, պահպանումը և ինչ-որ մեկը պետք է ճշգրտումներ մտցնի պահանջարկի և առաջարկի ներքին կառուցվածքում անսպասելի փոփոխությունների մեջ: Կարճ ասած՝ կառավարության «ինչ-որ բան անելու» ծրագիրը, ներմուծման կրճատման դեպքում, հավանաբար, կհանգեցնի ընդհանուր կանոնների ստեղծմանը, մեծ վարչակազմի ձևավորման և տնտեսության զգալի մասում ազատ շուկայի մեխանիզմների ճնշմանը:

Շատ ճգնաժամերի էությունը պակասուրդն է, այսինքն ինչ-որ բանի (օրինակ՝ նավթի, աշխատանքի տեղավորման հնարավորությունների և այլն) մատակարարվող քանակությունը քիչ է շուկայում գերիշխող գներով պահանջվող քանակից։ Սակայն եթե գները ազատորեն ճշգրտվում են, շուկաները, բնականաբար, ձգտում են վերացնել պակասուրդը։ Երբ գինը աճում է, գնորդները նվազեցնում են այն քանակությունը, որը ցանկանում են գնել, իսկ մատակարարները մեծացնում են ծավալները, որ ցանկանում են վաճառել։ Գների բավականին մեծ աճի դեպքում առաջանում է նոր հավասարակշռություն, որտեղ պահանջվող և առաջարկվող քանակությունները նույնն են։ Պակասուրդը վերանում է։ Ճշգրտման, կարգավորման այս գործընթացը հենց այն է, ինչ անվանում են «առաջարկի և պահանջարկի օրենքների գործողության» մեխանիզմ։

Սակայն երբեմն թվում է, որ այդ գործընթացը չի աշխատում։ Գներն արագ աճում են, բայց թվում է, թե քիչ բան է տեղի ունենում։ Առաջանում են դժգոհություններ, որ վաճառողները հարստանում են՝ կողոպտելով գնորդներին։ Քաղաքական ճնշումները կարող են ուղղված լինել գների հետագա աճը կանխելուն կամ դրանց վերադարձին նախկին մակարդակին՛ այն հիմնավորմամբ, որ գների աճը, նույնիսկ եթե այն վերացնում է պակասուրդը, միայն եկամուտն է փոխանցում գնորդներից վաճառողներին՝ ոչինչ չանելով շուկայում ապրանքի նախկինում հասանելի քանակության վերականգնման համար։

Սակայն արտակարգ իրավիճակներում շատ մարդիկ չեն ցանկանում սպասել պահանջարկի և առաջարկի օրենքների գործողության ուժի մեջ մտնելուն: Ինչպես հաճախ ասում են, շուկաները շատ դանդաղ են աշխատում։ Կառավարության արտակարգ իրավիճակների ծրագիրն ունի կարևոր հատկանիշ` արագացնելու ճշգրտման գործընթացը: Անհերքելիորեն՝ հարկադրված ծրագրերը հաճախ ավելի արագ են աշխատում: Բայց արդյո՞ք դրանց գործունեության այս տեսակը առավելություն է:

Ցավոք, հարկադրված ծրագրերը «ժամանակ են խնայում» միայն այն պատճառով, որ դրանք ստիպում են անտեղի հապճեպ ճշգրտումներ կատարել: Դրանք չեն խնայում արժեքավոր ռեսուրսները: Ավելին, այդ ծրագրերը վերաբաշխում են ճշգրտման ծախսերը՝ համեմատած ազատ շուկաներում կամավոր համաձայնագրերով արձագանքների հետ:

Ենթադրենք, օրինակ, ներմուծման պակասուրդի հետևանքով առաջացած նավթային ճգնաժամի պայմաններում կառավարությունը պատվիրում է ներքին նավթ արդյունահանողներին անմիջապես սկսել նավթի մատակարարում ավելի մեծ ծավալով, քան նրանք կամովին կմատակարարեին՝ ի պատասխան նավթի ավելի բարձր գնի (ենթադրելով, որ կառավարությունը թույլ է տալիս գինի ազատորեն բարձրացում շուկայում): Միթե կառավարության կարգադրությունը չի արագացնում ճշգրտման գործընթացը, և արդյոք՞ նման արագացումը ցանկալի չէ։

Հասկանալու համար, թե ինչ է տեղի ունենում, եկեք տեսնենք, թե ինչու նավթ արտադրողները կամավոր չեն մատակարարում կառավարության կողմից պատվիրված քանակը: Երբ գինը աճում է, նրանք, իհարկե, ցանկանում են մեծացնել մատակարարման ծավալները։ Բայց մատակարարման ծավալների ավելացմանը կարել է հասնել տարբեր ձևերով, օրինակ՝ բաքերում պահեստավորված պաշարների կրճատման միջոցով, նավթահորերից պոմպով հանելու արագության բարձրացման միջոցով, հայտնի ստորգետնյա նավթային ավազանների լրացուցիչ հորատման միջոցով, նոր նավթային հանքավայրեր փնտրելու միջոցով, թերթաքարերից նավթի արդյունահանման միջոցով և այլն: Յուրաքանչյուր աղբյուր կարող է օգտագործվել, բայց կարճաժամկետ հեռանկարում անիմաստ է օգտվել այնպիսի միջոցներից, որոնք պահանջում են ավելի շատ ծախսեր, այսինքն՝ ավելի շատ հետազոտություններ, պլանավորում, օբյեկտների վերակազմավորում և ռեսուրսների վերաբաշխում: Հնարավոր է՝ տնտեսական իմաստով արժե շարունակել նոր նավթային հանքավայրերի հետազոտման և մշակման գործընթացը, բայց այս տարբերակներով արագացնել նավթի ստացումը հնարավոր է միայն չափազանց բարձր ծախսերի դեպքում, որոնք անհրաժեշտ են նոր աշխատողներ վարձելու և անփորձներին վերապատրաստելու, այլ ոլորտներից նյութեր և սարքավորումներ ձեռք բերելու, արտաժամյա աշխատանքի համար աշխատողներին ավելի բարձր աշխատավարձ վճարելու համար։ Շատ կարճաժամկետ հեռանկարում տնտեսապես արդարացված է առաջարկել միայն պահեստային բաքերում առկա նավթը։ Հետագայում լրացուցիչ մատակարարման մյուս աղբյուրները կարող են օգտագործվել հաշվարկված և, հետևաբար, ավելի էժան տարբերակներով:

Հարկադրված շտապողականությունը միայն վատնում է: Արագ ճշգրտումներն ավելի ծախսատար են, և ինչ-որ մեկը պետք է իր վրա վերցնի լրացուցիչ ծախսերը: Հստակ է՝ կառավարությունը կարող է հարկադրել ավելի արագ ճշգրտումներ, բայց ոչ մի արժեքավոր ռեսուրս չի պահպանվում հարկադրանքի պատճառով: Ավելին, ինչ-որ մեկը ստիպված է լինում կրել ճշգրտման անօգուտ ծախսերը: Կառավարության պահանջը բավարարելու համար ռեսուրսները սոցիալապես ավելի արժեքավոր օգտագործումից տեղափոխվում են սոցիալապես պակաս արժեքավոր օգտագործման: Կառավարությունը ստանում է ռեսուրսների ավելի արագ վերաբաշխում ոչ այն պատճառով, որ իր արտակարգ ծրագրերը «փրկում են» որևէ բան,  այլ միայն այն պատճառով, որ իր հարկադրանքի ուժը թույլ է տալիս նրան անտեղի վերաբաշխումներ պարտադրել աշխատանքի և կապիտալի մասնավոր սեփականատերերին: Հասարակությունն ավելի արագ է հարմարվում՝ իր դիրքի վատթարացման հաշվին, հաշվի առնելով բոլոր արժեքները։

Կառավարության արտակարգ ծրագրերը բացառիկ հնարավորություններ են բացում նրանց համար, ովքեր պատրաստ են փոխարինել իրենց սեփական արժեքները նրանց հետ, որոնք սովորաբար որոշում են ռեսուրսների բաշխումը շուկայում: Երբ արտակարգ իրավիճակի մասին աղմուկ է բարձրանում, հասարակության դիմադրությունը կառավարության վերահսկողության նկատմամբ նվազում է։ Այսպիսով, եկամուտների վերաբաշխողները, պլանավորողներն ու բարերարները այլ մարդկանց հաշվին շտապում են օգտվել շուկայական գործընթացները պետական վերահսկողությամբ փոխարինելու անսովոր հնարավորությունից։ Բայց ինչ էլ որ լինի կառավարության արտակարգ ծրագրի անմիջական նպատակը, պետք է ընդունել, որ այդ ծրագիրը միայն սկիզբն է, և այն, ինչ  լինելու է հետո, կարող է շատ ավելի քիչ ցանկալի լինել:

Արտակարգ ծրագրի մշակումը սովորաբար հանգեցնում է միմյանց հետ կապված հատուկ շահերի՝ ինչպես պետական, այնպես էլ մասնավոր, ամրապնդմանը: Բոլորին է հայտնի, որ սակագնային պաշտպանություն ստացած «երիտասարդ ճյուղերը» երբեք չեն հասնում հասունության այն մակարդակին, որի դեպքում նրանք պատրաստ են հրաժարվել «ժամանակավոր» պաշտպանությունից, որին ձգտում էին սկզբում։ Օրինակ, Մեծ դեպրեսիայի ժամանակ ազատ շուկայական մրցակցությունից պաշտպանություն ստացած նավաքարշերը իրենց արտոնությունների պահպանման համար դեռևս պայքարում են նրանց դեմ, ովքեր ձգտում են ապակարգավորել արդյունաբերությունը:

Ի վերջո, կառավարության արտակարգ ծրագրերի առավել անհաջող ասպեկտն այն է, որ դրանք ճնշում կամ դուրս են մղում ճգնաժամի նկատմամբ ճկուն, ստեղծագործ կամավոր շուկայական արձագանքը։ Երբ 1970-ականների էներգետիկ ծրագրերը վերահսկում էին նավթամթերքի գները և բաշխում էին դրանք սպառողների տարբեր դասերի ու երկրի տարբեր շրջանների միջև, շուկան չէր կարողանում գործել: Իսկապես, վերահսկողության ամեն բնագավառ, հատկապես այսպես կոչված արտոնությունների ծրագիրը, որը մշակվել էր տարբեր դասերի նկատմամբ վերահսկողությունը «արդար» դարձնելու համար, սոցիալապես աղավաղված էր: Խրախուսվում էր սպառումը և ներմուծումը. ներքին արտադրությունը չէր խրախուսվում: Վիլյամ Է. Սայմոնը՝ վաղ ճգնաժամի հայտնի էներգետիկ «ցարը», հետագայում հայտարարեց. «Չկա ոչինչ ավելի լավ, քան ինքդ դառնաս տնտեսական պլանավորող իմանալու համար, թե ինչն է սխալ նման համակարգում։ Տնտեսական պատմությունը լի է բոլոր տեսակի պակասուրդի հաջող շուկայական ճշգրտումներով. ածուխը փոխարինվեց փայտով, ստեղծվեց մարդկային աշխատանքի համար նախատեսված մեքենաների հանճարեղ տեսականի։ Այս ցանկը գործնականում անսահման է: Սակայն այդպիսի ճշգրտումները կախված են շուկայական խթանների և տնտեսական ազատությունների առկայությունից, որոնք թույլ են տալիս կամավոր վերափոխումներ:

Պահանջարկի և առաջարկի օրենքները չեն կարող ուժի մեջ մտնել, քանի դեռ պակասուրդը չի արտահայտվել գների բարձրացման տեսքով, իսկ ավելցուկը՝ գների նվազման տեսքով: Ի վերջո, արտակարգ իրավիճակների համար պետական ​​ծրագրերի ամենակործանարար կողմն այն է, որ դրանք խանգարում են գնային համակարգի հիմնարար ուժերին կատարել այն գործը, որը դրանք և միայն դրանք կարող են անել` պահպանելով մեր տնտեսական ազատությունները:

Տասնամյակների դրվագային ճգնաժամերի ականատես լինելով՝ Քելվին Հուվերը գրել է. «Տնտեսական ճգնաժամի պահին … հավանաբար, տեղի է ունենալու կառավարության իշխանության կրիտիկական ընդլայնում … այստեղ, հավանաբար, առաջ է գալիս ինչ-որ տեսակի արտակարգ գործողությունների հետևողական պահանջ և համեմատաբար քիչ դիտարկում, թե որն է լինելու շարունակական ազդեցությունը»: Արդյունքը գրեթե միշտ նույնն է: Ինչպես նկատել է Քլինթոն Ռոսիտերը, «Ոչ մի սահմանադրական կառավարություն երբևէ չի անցել մի ժամանակաշրջան, որի ընթացքում արտակարգ իրավիճակների լիազորություններն օգտագործվել են առանց որոշակի փոփոխության ենթարկվելու, այն էլ միշտ պետության իշխանության ավելացման ուղղությամբ»։

Ռոբերտ Հիգսը հանգում է եզրակացության, որ նույնիսկ այն ժամանակ, երբ իրական ճգնաժամ է, կարող ենք մտածել, որ այն հաղթահարելու ամենալավ միջոցը պարզապես թույլ տալն է, որ շուկան աշխատի: Հաշվի առնելով բոլոր ծախսերն ու օգուտները և բոլոր հետևանքները ինչպես երկարաժամկետ, այնպես էլ կարճաժամկետ հեռանկարում, ավելի քիչ հակված կլինենք վստահել կառավարության արտակարգ ծրագրերին: