ՀՀ վարչապետի կողմից 2020թ. դեկտեմբերի 30-ին ընդունված «Հարկային քաղաքականության ճեղքի կրճատմանն ուղղված միջոցառումները հաստատելու մասին» որոշման ընդհանուր նկարագրում, հիշեցնելով Հայաստանում ԱԱՀ-ով չհարկվող գործարքների չափազանց լայն շրջանակի և ԱԱՀ-ից ազատման արտոնությունների հասցեականության պակասի մասին, քննարկվում է ԱԱՀ-ով հարկել նախկինում չհարկվող որոշակի գործարքներ, այդ թվում՝ կրթական ծառայությունները: Փոխարենը առաջարկվում է մեծացնել պետական պատվերի շրջանակներում սովորող ուսանողների տեղերի թիվը, ամբողջությամբ ֆինանսավորել կոնկրետ հեռանկարային մասնագիտություններով մասնագետների պատրաստումը կամ այլ ուղիով «պետության աջակցությունը դարձնել առավել թիրախային ու արդյունավետ»:
Դժվար չէ նկատել, որ կրթական ծառայությունները ԱԱ հարկման դաշտ բերելը հանգեցնելու է դրանց թանկացմանը, բարձրանալու են ուսման վարձավճարները: Այդ փոփոխությունից հատկապես կտուժեն մասնավոր ուսումնական հաստատությունները, որոնք առանց այն էլ գտնվում են անհավասար մրցակցային պայքարի մեջ: Կրթական ծառայությունների շուկայում իր մենաշնորհն ավելի խորացնելով՝ պետությունը վնասում է կրթական ծառայությունների շուկայի առանց այն էլ թույլ մրցակցությանը:
Ավելի քան 50 տարի առաջ Նոբելյան մրցանակակիր, ազատական տնտեսագետ Միլթոն Ֆրիդմենը, կարևորելով կրթական համակարգում ազատ շուկայական մրցակցության դերը, առաջարկում էր ներմուծել դպրոցների վաուչերային համակարգը «կրթության որակի բարելավման, պետական ծախսերի վերահսկման ու կրթության մասնավորեցման» համար: Ընդհանուր առմամբ, դպրոցների վաուչերային համակարգը կարելի է բնորոշել 4 հատկանիշներով՝ ընտրության ազատություն, արդյունավետություն, հավասարություն և սոցիալական համախմբվածություն: Կարևոր է հատկապես մասնավոր և պետական դպրոցների միջև հավասարությունը, որը նպաստում է շուկայական մրցակցության զարգացմանը:
Այժմ դպրոցների վաուչերային համակարգի փորձեր կան աշխարհի տարբեր կողմերում: Այդպիսի մի փորձ մշակվել է մեր հյուսիսային հարևան Վրաստանում: Համակարգը պարբերաբար գնահատվում ու ըստ այդմ խմբագրվում է: Թեպետ կան դեռ բազմաթիվ խնդիրներ, սակայն վրացական փորձի և նրանց բախված խնդիրների լուսաբանումը կարևոր օրինակ կլինի Հայաստանի համար, որը նույնպես ունի խորհրդային կրթական փորձի պատմություն, ինչպես Վրաստանը:
Խորհրդային միության փլուզումից հետո Վրաստանում դպրոցները ֆինանսական միջոցներ ստանում էին համայնքային բյուջեից, սակայն սա առաջացնում էր մի շարք խնդիրներ: Ամենաբարդը թափանցիկության ու հաշվետվողականության պակասն էր: Չկար ֆինանսավորման հստակ մեխանիզմ. ամեն տնօրեն վերցնում էր այնքան, որքան կարողանում էր: Մեծանում էր կոռուպցիայի ռիսկը: Կարևոր էին նաև «բարեկամական կապերը», տնօրենի հեղինակությունը, երբեմն նաև համառությունն ու ճարպկությունը:
1990-ականների վերջին վրացիների հայացքը ուղղված էր դեպի օտարերկրյա կրթական համակարգերը. ուսումնասիրվեցին հիմնականում ԱՄՆ-ի, Չիլիի և «ասիական վագրերի» փորձը: Միջազգային խորհրդատվությամբ մշակվեց ֆինանսավորման նոր համակարգ, որը հիմնված էր սովորողների թվի վրա: Սակայն համակարգի առանցքային տարրերից մեկը վաուչերների գաղափարն էր, որն առաջին անգամ ներկայացվեց 2005 թվականին մշակված «Հանրակրթության մասին» օրենքով:
Վաուչերային համակարգի հիմնական գաղափարը այն է, որ պետությունը հարկ վճարողներին վերադարձնում է կրթության բյուջեի իրենց հատվածը և թույլ տալիս, որ նրանք տնօրինեն, այսինքն՝ ընտրեն այն դպրոցը, որն ուզում են: Բոլոր դպրոցների համար ստեղծվում են նույն հնարավորությունները և նրանք սկսում են մրցել աշակերտների, այսինքն` ֆինանսավորման համար: Դպրոցներին մրցակցության համար տրվում է լայն ինքնավարություն: Վաուչերային համակարգի ներդրմամբ դպրոցները նաև պատասխանատու են դառնում իրենց միջոցների կառավարման, ինչպես նաև պետությանը ավելի հաշվետվողական լինելու համար: Դպրոցի տարածքը նախկինում պատկանում էր պետությանը, օրինակ՝ գտնվում էր Տնտեսական զարգացման նախարարության տիրապետման ներքո: Այժմ դրանք դպրոցի տիրապետության տակ են, ուստի դպրոցը տարածքի մի մասը կարող է, օրինակ, վարձակալության տալ սննդի ծառայություն մատուցող որևէ ընկերության և հավաքագրել լրացուցիչ ֆինանսական միջոցներ:
Վրաստանում վաուչերային համակարգը գործարկվել է 2006 թվականից: Ըստ վիճակագրության, դրանից հետո կտրուկ աճել է մասնավոր դպրոցներում սովորողների թիվը: Աճել է նաև մասնավոր դպրոցների թիվը, այդ տարում՝ 48%-ով, մինչդեռ նախորդ տարիների տարեկան աճը միջինում 10% էր:
Ներդրվելուց հետո համակարգը պարբերաբար ենթարկվում է որոշակի փոփոխությունների: Սկզբում ֆինանսավորման միակ չափանիշը դպրոցում աշակերտների թիվն էր, ապա կարևորվեց նաև աշխարհագրական դիրքը, ըստ որի՝ տարբերակվեցին քաղաքային, գյուղական և լեռնային դպրոցների վաուչերներ: Դպրոցների ազատ ընտրությունը առաջացրեց գերբեռնված ու թերբեռնված դպրոցներ, ինչը հանգեցրեց խիստ անհավասար ֆինանսավորման: Ավելացնելով կրթության ոլորտի պետական ծախսերը` նախարարությունը մեծացրեց նորմատիվային վաուչերի չափը՝ 200 լարիից դարձնելով մոտ 325 լարի: Սակայն անհավասարությունը բոլորովին էլ չմեղմվեց, քանի որ խնդիրը միայն ֆինանսական միջոցների անբավարարությունը չէր: Հետագա տարիներին Միացյալ Նահանգների Միջազգային զարգացման գործակալության ֆինանսական աջակցությամբ Վրաստանի կրթության և գիտության նախարարությունը սկսեց մշակել ֆինանսավորման նոր բանաձև, որի նպատակն էր կարգավորել ֆինանսական հավասարակշռությունը:
Նոր ու այժմ գործող բանաձևով վաուչերային համակարգից դուրս են մնում մինչև 169 աշակերտ ունեցող պետական դպրոցները, որոնք ֆինանսավորվում են ըստ իրենց կարիքների, այսինքն՝ խորհրդային սկզբունքով կամ, այլ կերպ ասած, առանց որևէ մեխանիզմի: 170-ից ավելի աշակերտ ունեցող հանրային դպրոցների համար սահմանվում է ֆինանսական նորմա, որը 300 լարի է ու ստանդարտ վաուչերի գործակիցներ՝ կախված դասարանից ու դպրոցում աշակերտների թվից:
Գծ. 1. Վաուչերային համակարգի ֆինանսավորման մեխանիզմը Վրաստանի հանրային դպրոցներում
Ստանդարտ վաուչերի արժեքը որոշվում է ֆինանսական նորման (300 լարի) համապատասխան գործակցի հետ բազմապատկելով: Այսինքն՝ հանրային դպրոցում սովորողի ստանդարտ վաուչերը կարող է լինել 414-540 լարի: Բացի ստանդարտ վաուչերից, դպրոցները ստանում են նաև բազային ֆինանսավորում՝ 25-55 հազար լարի՝ կախված աշխարհագրական դիրքից և այլ գործոններից:
Վրաստանի դպրոցների վաուչերային համակարգում մասնավոր դպրոցները մի փոքր անտեսված են իրենց ֆինանսավորման սկզբունքով. ստանդարտ վաուչերի արժեքը 300 լարի է, իսկ գործակիցներ չկան: Բացի այդ, մասնավոր դպրոցների աշակերտները զրկված են մի շարք իրավունքներից, որոնք ունեն աշակերտները պետական դպրոցներում: Օրինակ՝ կառավարությունը բոլոր առաջին դասարանցիներին տետրեր է տրամադրում, բացի մասնավոր դպրոցի աշակերտներից: Իսկ 2013 թվականից կառավարությունը գործարկեց անվճար դասագրքերի համակարգ, որի ընթացքում աշակերտները դրանք ստանում են և ուսումնական տարվա ավարտին վերադարձնում դպրոց: Այս արտոնությունը վերաբերում է միայն պետական դպրոցների աշակերտներին. եթե մասնավոր դպրոցների աշակերտները սոցիալապես անապահով ընտանիքներից չեն, ստիպված են գնել իրենց գրքերը: Այս մոտեցումը ավելի ուժեղ մրցակցային կարողություններով է օժտում պետական դպրոցներին ու սպառում է ազատ շուկայական մրցակցություն ստեղծելու հնարավորությունը, մի բան, որը հանդիսանում է վաուչերային համակարգի ստեղծման դրդապատճառներից մեկը:
Որոշակի խնդիր կա ֆինանսավորման անհամաչափ բաշխման հետ կապված: Քանի որ հանրապետությունում ավելի շատ են մինչև 169 աշակերտ ունեցող դպրոցները, ստացվում է այնպես, որ դպրոցների մեծ մասը դուրս է մնում վաուչերային համակարգից ու ֆինանսավորվում է ըստ կարիքների: Թվերը ցույց են տալիս, որ հանրապետության դպրոցների մոտ 60%-ը, որտեղ սովորում է բոլոր աշակերտների թվի ընդամենը 19%-ը, ստանում է ընդհանուր ֆինանսական միջոցների մոտ 40%-ը: Այդ փոքր դպրոցները հիմնականում գյուղական կամ լեռնային շրջանների դպրոցներ են, որոնցում մեկ աշակերտին բաժին ընկնող ֆինանսավորումը կարող է հասնել մոտ 5000 լարիի, մինչդեռ քաղաքային դպրոցներում մեկ աշակերտին բաժին ընկնող ֆինանսավորումը կարող է լինել մինչև մոտ 860 լարիի (540 լարի՝ ստանդարտ վաուչեր + 320 լարի՝ բազային ֆինանսավորում)։ Բայց պետք է նկատել, որ սա բնական է, քանի որ փոքր դպրոցները կամ ուղղակի փոքր կառույցները գոյատևման համար սովորաբար ավելի մեծ ֆինանսական միջոցներ են պահանջում, քան մեծերը:
Վրաստանի կառավարության առաջիկա քայլերից է կրթության ոլորտում պետական ծախսերի ավելացումը և ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի նպատակադրած 15-20%-ին հասնելը (այժմ 12.9% է): Այնտեղ դպրոցների ֆինանսավորման վաուչերային համակարգը դեռևս ունի շտկումների ու շարունակական բարելավման կարիք, ինչպես գոյություն ունեցող ցանկացած համակարգ: Կրթական ծառայությունները ԱԱՀ-ով հարկելու գաղափարը քննարկելիս կարելի է որպես հնարավոր այլընտրանք դիտարկել դպրոցների ֆինանսավորման վաուչերային համակարգի վրացական փորձը ու լրջորեն գնահատել այդպիսի մի մոդելի ստեղծման հնարավորությունները Հայաստանում:
