Գների պետական կարգավորումը

Տնտեսությանը պետական միջամտության ամենատարածված օրինակներից է կառավարության կողմից որևէ ապրանքի գնի սահմանումը։ Երբ կառավարությունը չի պատրաստվում ընդունել շուկայում ձևավորված արդարացի գինը, նա սահմանում է գնային «հատակներ» կամ «առաստաղներ», որոնց հետևանքներն են ավելցուկային պահանջարկի կամ առաջարկի ի հայտ գալը։

Կառավարությունը կարող է անել դա տարբեր նկատառումներով։ Օրինակ, ելնելով այն բանից, որ կառավարությունը համարում է, որ գյուղատնտեսական ապրանքների գները շուկայականից ցածր են, նա (իհարկե ելնելով գյուղացիների/ֆերմերների շահերից) կսահմանի գյուղատնտեսական ապրանքների նվազագույն գներ, որոնք բարձր կլինեն ներկայիս գներից։

Դրա մեկ այլ օրինակ է նվազագույն աշխատավարձի սահմանումը, կամ որոշակի ապրանքների նվազագույն գների սահմանումը, որպեսզի այդ ապրանքներն արտադրող բնակչության խմբերի եկամուտներն աճեն։

Նվազագույն գնի սահմանման արդյունքում ապրանքի կամ ծառայության գինը կբարձրանա և շուկայում կառաջանա ավելցուկ։

Գոյություն ունի նաև հակառակ երևույթը։ Կառավարությունը մտածելով, որ ինչ-որ բանի գինն ավելի բարձր է, քան դրա իրական արժեքն է, սահմանում է առավելագույն գին։ Այսինքն՝ կառավարությունը որոշակի ապրանքերի համար սկսում է պահել առավելագույն գին, որը լինում է ավելի ցածր, քան շուկայական մրցակցության պայմաններում ձևավորված գինը։ Հաճախ գնային այս կարգավորումն իրականացվում է առաջին անհրաժեշտության ապրանքների և սննդամթերքի նկատմամբ՝ դրանք հասարակության ստորին խավերին նույնպես հասանելի դարձնելու համար։

Առավելագույն գին սահմանելու ձախողման ամենահայտնի օրինակներից է բենզինի գնի կարգավորումը ԱՄՆ-ում, որի արդյունքում բենզին արտադրողները պատրաստ էին վաճառել բենզինի սահմանափակ քանակություն տվյալ գնով[1]։ Արդյունքում առաջացել էր բենզինի արհեստական դեֆիցիտ։

Առավելագույն գնի սահմանման մեկ այլ օրինակ է բնակարանների վարձակալության գների կարգավորումը։ Օրինակ, սահմանելով առավելագույն գին բնակարանների վարձավճարների համար, կառավարությունն արհեստականորեն ստեղծում  է բնակարանների դեֆիցիտ (պակասուրդ), քանի որ վարձատուին չի հետաքրքրի իր բնակարանը վարձույթով տրամադրել 100 000 դրամով, եթե իրականում դրա ամսական վարձավճարը 350 000 դրամ է։ Չէ՞ որ նա տեղադրել է 1 մլն դրամ արժեքով կահույք, բնակարանն ունի սառնարան և օդորակիչ, երեք սենյակ ու պատշգամբ և գտնվում է քաղաքի կենտրոնում։ Մյուս կողմից 100 000 դրամ վարձավճարով բնակարանները հասանելի կլինեն շատ ավելի մեծ թվով անձանց, ինչի արդյունքում պահանջարկը կարող է մի քանի անգամ գերազանցել առաջարկին` հանգեցնելով խորը դեֆիցիտի (պակասուրդ)։

Ինչպես տեսնում ենք, կառավարության կողմից գնային կարգավորման քաղաքականության կիրառումը ունենում է բացառապես բացասական հետևանքներ։ Առաջին դեպքում (նվազագույն գնի սահմանում) ստեղծվում է ավելցուկ, ինչը մեր օրինակում կարճաժամկետում կհանգեցնի գյուղատնտեսական ապրանքների փչանալուն, իսկ երկարաժամկետում՝ արտադրության ծավալների կրճատման։ Երկրորդ դեպքը (առավելագույն գնի սահմանումը) կհանգեցնի բնակարանների դեֆիցիտի, իսկ երկարաժամկետում կարող է բերել նաև խտրականության ի հայտ գալուն։ Տան սեփականատերը տեսնելով, որ իր բնակարանը ցանկանում են վարձակալել 10 հոգի, կարող է լրացուցիչ պահանջներ դնել վարձակալողների համար։ Օրինակ, որ վարձակալը չծխի, ալկոհոլ չխմի, օտարերկրացի չլինի, չունենա երեխաներ, ընտանի կենդանիներ, լինի իգական սեռի, լինի ուսանող և այլն։ Նա հավանաբար կիջեցնի նաև սպասարկման որակը․ 3 տարին մեկ այլևս չի վերանորոգելու իր բնակարանը, չի փոխելու ջրի խողովակները և այլն։

Այսինքն՝ առավելագույն գների սահմանումը նաև թույլ չի տալիս վարձատուներին կատարել անհրաժեշտ ծախսեր ծառայությունների որակը պահելու համար։ Մյուս կողմից, օրինակ բնակարանների դեպքում, վարձավճարների պետական կարգավորումը կխոչընդոտի բնակարանաշինությանը, քանի շուկան կդառնա քիչ շահութաբեր, և ներդրումները դեպի այդ ոլորտ կնվազեն։

Գնային սահմանափակումները կարող են առաջարկվել լավ մտահղացումներից ելնելով, սակայն գործնականում դրանք չեն աշխատում։ Դրանց ձախողման հետևանքներից կարող է լինել նաև «ստվերային» շուկայի առաջացումը, երբ գնորդները, որոնք չեն հասցրել ձեռք բերել ապրանքը, ստիպված դրանք գնում են «սև» շուկայում։

[1] 1973 թվականի նավթային ճգնաժամ։ Հոկտեմբերի 17-ին Նավթ արտահանող երկրների արաբական կազմակերպության բոլոր անդամ-մասնակից երկրները (ինչպես նաև Եգիպտոսը և Սիրիան) հրաժարվեցին նավթ մատակարարել արաբա-իսրայելական պատերազմում Իսրայելին աջակցող երկրներին (Մեծ Բրիտանիա, Կանադա, Նիդեռլանդներ, ԱՄՆ, Ճապոնիա)։ Արդյունքում՝ մեկ տարվա ընթացքում նավթի գինը 3 դոլարից բարձրացավ մինչև 12 դոլար մեկ բարելի դիմաց։